KOD PESZEROWY I WIEDZA WSPÓŁCZESNA

Religia i wierzenia Ugaryjskie.

Strona g³ówna‎ > ‎strefa-studentow‎ >
‎
Ugarit – religia
Marcin Majewski

 

Spis treÂści

    1 Religia Ugarit
        1.1 Bogowie
        1.2 Ofiary
        1.3 KrĂłl jako ofiarnik
        1.4 KapÂłani
        1.5 ÂŚwiĂŞta
        1.6 RytuaÂł przymierza
    2 Panteon Ugarit
        2.1 OgĂłlnie
        2.2 El
        2.3 Aszirat / Athirat
        2.4 Baal
        2.5 Anat
        2.6 Jam
        2.7 Mot
        2.8 Dagon / Dagan
        2.9 Asztarte (Athtart lub Aztarte)
        2.10 PozostaÂłe bĂłstwa
        2.11 Panteon Ugarit a Stary Testament

   





Religia Ugarit

A. Caquot, M. Sznycer, Ugaritic religion, Leiden: E.J. Brill 1980; D. Pardee, Les textes rituels (Ras Shamra-Ougarit 12), Paris: Editions Recherche sur les Civilisations 2000; po ang. Ritual and Cult at Ugarit, Atlanta: Society of Biblical Literature 2002; M. Sznycer, The Religions and Myths of the Western Semites – and Some Problems of Method, Chicago 1991; W.G.E. Watson, N. Wyatt, J.B. Lloyd (red.), Ugarit: Religion and Culture. Essays in Honor of Prof. J. C.L. Gibson, MĂźnster: Ugarit Verlag 1996.


Nasza wiedza o religii ugaryckiej opiera siĂŞ w duÂżej mierze na tekstach religijnych (spisanych w wiĂŞkszoÂści w jĂŞzyku lokalnym) i do pewnego stopnia na ikonografii, rzeÂźbach, architekturze religijnej itp. Teksty dotyczÂące religii dzielimy na mitologiczne (literackie, poetyckie – poematy i inne) oraz niemitologiczne (kultyczne, rytualne – rytuaÂły, spisy itp.). NaleÂży zwrĂłciĂŚ uwagĂŞ, Âże odnotowuje siĂŞ ró¿nice akcentĂłw miĂŞdzy jednymi i drugimi. Teksty mitologiczne nie wspó³grajÂą w peÂłni z danymi pochodzÂącymi z kultu, bowiem odzwierciedlajÂą starszÂą, bardziej teoretycznÂą i archaicznÂą teologiĂŞ, moÂże czĂŞÂściowo wypartÂą. Natomiast teksty pisane prozÂą, dotyczÂące kultu, odzwierciedlajÂą sytuacje bardziej wspó³czesnÂą. Np. listy ofiarne czasem podkreÂślajÂą znaczenie pewnych bogĂłw odgrywajÂących z kolei niewielkÂą rolĂŞ w zachowanych mitach.

Ponadto w badaniu religii Ugarit badane sÂą elementy religijnoÂści ludowej, np. praktyki zabobonne czy zwÂłaszcza imiona osobowe, imiona bowiem w staroÂżytnym Kanaanie, podobnie jak w staroÂżytnym Izraelu, kryjÂą waÂżne przesÂłanie religijne.

Religia Ugarit jest jedynym dobrze udokumentowanym przykÂładem religii z drugiej poÂłowy II tysiÂąclecia przed Chr., ktĂłrÂą moÂżna zaliczyĂŚ do szeroko pojĂŞtego krĂŞgu kananejskiego. Tym niemniej nasza wiedza o niej pozostaje niekompletna w aspekcie genezy, rozwoju czy dynamiki – z racji ograniczonoÂści materiaÂłu do badaĂą. Analiza obecna obejmuje okres najbardziej rozpoznany, z lat ok. 1550 – 1200 przed Chr.

Elementy skÂładajÂące siĂŞ na religiĂŞ Ugarit sÂą zarĂłwno proweniencji semickiej, jak i huryckiej (np. niektĂłre bĂłstwa huryckie, ktĂłre „wkradÂły siĂŞ” do panteonu ugaryckiego). Nie ulegajÂą wÂątpliwoÂści takÂże pewne wpÂływy religijne kultur egipskiej czy mezopotamskiej.



Bogowie

G³ównym Bogiem miasta Ugarit byÂł Baal, de facto Baal Hadad (Hadad to jego imiĂŞ wÂłasne), chociaÂż na liÂście bogĂłw zajmuje miejsce po innych bogach. Odgrywa on, wraz z Elem, bardzo waÂżnÂą rolĂŞ w mitach ugaryckich. Teksty, ktĂłre nie zalicza siĂŞ do mitycznych mĂłwiÂą o oddawaniu czci caÂłej rzeszy bogĂłw i bogiĂą – nie ulega wÂątpliwoÂści, Âże religia Ugarit miaÂła charakter politeistyczny. Jak wspomniaÂłem, istniaÂły dwie ÂświÂątynie, poÂświecone Baalowi oraz Elowi lub Dagonowi. Wszyscy trzej bogowie sÂą nam znani ze ST, podobnie jak kananejska bogini Aszirat/Aszera, ma³¿onka Ela. Panteonowi Ugarit poÂświĂŞcĂŞ poniÂżej osobny punkt.

Ofiary

MaÂło wiadomo o kulcie publicznym. DoœÌ powszechnie siĂŞ przyjmuje, Âże kult w Ugarit byÂł zwiÂązany z zajĂŞciami rolnikĂłw. Ofiary skÂładane bogom (ug. dbh; hebr. zebaH) dzieliÂły siĂŞ na „maÂłe”, np. z go³êbicy, oraz „wielkie” – przewaÂżnie z ja³ówki. SkÂładano teÂż na ofiarĂŞ woÂły, byki i owce – tak samo jak w Izraelu – a takÂże zboÂże (ug. kèsem, hebr. kussemet = orkisz – KTU 1.17 I 32), mÂąkĂŞ, oliwĂŞ, wino i inne pokarmy. Rozró¿niano rĂłwnieÂż ofiary caÂłopalne (ug. šrp, hebr. ‘ōlāh, gr. holokautosis, holokautoma) oraz ofiary pojednania (ug. šlmm, hebr. šelāmĂŽm – teÂż: biesiadne, pokoju, lecz najlepiej: wspĂłlnotowe[1]; l. poj. šelem[2]), ktĂłrych czêœÌ spalano na oÂłtarzu, czêœÌ naleÂżaÂła siĂŞ kapÂłanom, a resztĂŞ spoÂżywano w czasie uczty kultycznej. Przez ucztĂŞ kultowÂą nawiÂązywano kontakt z bĂłstwem. Przedmiotem ofiary byÂły takÂże napoje, trunki (ofiara pÂłynna). Zapewne ryt poszczegĂłlnych ofiar przypominaÂł w jakiejÂś (duÂżej?) mierze rytualne praktyki izraelskie.

W Kanaanie praktykowano ofiary z ludzi.
Kult ten odnajdujemy w wielu miastach kananejskich i filistyĂąkich. TakÂże m.in. w dolinie Ben-Hinnon (Ge-Ben-Hinnon to „dolina synĂłw Hinnona”, pol. Gehenna) – otaczajÂącej JerozolimĂŞ od zachodu i poÂłudnia – kwitÂł kult boga Molocha (por. hebr. melek, czyt. melech, krĂłl), ktĂłremu skÂładano dzieci w krwawej, spalanej ofierze. Dolina ta staÂła siĂŞ póŸniej wysypiskiem Âśmieci. Jest obrazem i symbolem piekÂła (Gehenna). MoÂżliwa jest aluzja w poemacie o Kircie do takiej ofiary: mÂłoda Oktawia miaÂłaby byĂŚ zÂłoÂżona z ofierze dla zaÂżegnania kryzysu dynastii. MoÂże w tym sensie najmÂłodsza spoÂśrĂłd dzieci Kirty przyjmuje funkcjĂŞ „pierworodnej”. Ofiara pierworodnego byÂła niezmiernie waÂżna wÂśrĂłd pó³nocno-zachodnich SemitĂłw. OpowieœÌ z Rdz 22 o prĂłbie Abrahama, ktĂłry miaÂł zÂłoÂżyĂŚ Izaaka w ofierze, jest przykÂładem przekonania, Âże ofiara z dziecka, zwÂłaszcza z pierworodnego, jest najwyÂższym wyrazem czci skÂładanej bogu. W Starym Testamencie ofiara z ludzi zawsze bĂŞdzie przez prawo surowo potĂŞpiona: Nie bĂŞdziesz dawaÂł dziecka swojego, aby byÂło przeprowadzone przez ogieĂą dla Molocha, nie bĂŞdziesz w ten sposĂłb bezczeÂściÂł imienia Boga swojego (KpÂł 18,20-22; teÂż KpÂł 20,2-5; Pwt 12,31; 18,10). Mamy jednak przykÂłady jej praktykowania w Izraelu: I zbudowali wyÂżynĂŞ Tofet w dolinie Ben-Hinnom, aby paliĂŚ w ogniu swoich synĂłw i cĂłrki, czego nie nakazaÂłem i co nie przyszÂło Mi nawet na myÂśl (Jr 7,31); Za jego czasĂłw Chiel z Betel odbudowaÂł Jerycho wedÂług zapowiedzi Pana, ktĂłrÂą wyrzekÂł przez Jozuego, syna Nuna; zaÂłoÂżyÂł jego fundamenty na swoim pierworodnym, Abiramie, a na swoim najmÂłodszym, Segibie, postawiÂł jego bramy (1 Krl 16,34); Achaz (...) nie czyniÂł on tego, co jest sÂłuszne w oczach Pana (...), nawet syna swego przeprowadziÂł przez ogieĂą – na mod³ê ohydnych grzechĂłw pogan, ktĂłrych Pan wypĂŞdziÂł przed Izraelitami (2 Krl 16,2n; por. teÂż 21,6; Jr 19,5n; Ez 16,21). Jest to najgorszy grzech w oczach BoÂżych. I choĂŚ nasuwa siĂŞ paradoksalna analogia – BĂłg, ktĂłry zÂłoÂżyÂł w ofierze swojego Syna, Jezusa Chrystusa, dla naszego zbawienia – to jednak ró¿nica jest istotowa: to sam Jezus dobrowolnie skÂłada siebie w ofierze za ludzi.

Elementem kultu w Ugarit jest równie¿ rytualna lamentacja po œmierci bliskiej osoby. Pieœù lamentacyjna wyœmiewana przez Anat po zabiciu Aqhata (niestety zachowana bardzo fragmentarycznie) jest tego dobrym przyk³adem. H.L. Ginsberg wskazuje na blisk¹ paralelê pomiêdzy lamentacj¹ (pieœni¹ ¿a³obn¹) Dawida nad œmierci¹ Saula i Jonatana oraz lamentacj¹ bogini Anat po œmierci Aqhata (szerzej zob. przy okazji omawiania poematu Aqhata)[3]. Lamentacjê nad umieraj¹cym Kirt¹ wyœpiewuj¹ tak¿e jego syn, Ilchu, oraz córka Oktawia.
PÂłaczki rytualne sprowadzone przez krĂłla Danela do paÂłacu po Âśmierci jego syna, mÂłodego ksiĂŞcia Aqhata, sÂą elementem rytuaÂłu pogrzebowego. Podobny zwyczaj funkcjonowaÂł w Izraelu: To mĂłwi Pan ZastĂŞpĂłw: «Uwaga! ZawoÂłajcie pÂłaczki, aby przyszÂły, poÂślijcie po najroztropniejsze, by przybyÂły. Niech siĂŞ spieszÂą i niech zaÂśpiewajÂą nad nami pieϝ ÂżaÂłobnÂą, a Âłzy wytrysnÂą z naszych oczu i woda popÂłynie z naszych powiek» (Jr 9,16n).

KrĂłl jako ofiarnik

TytuÂł ten – ofiarnik (ug. t‘j) – otrzymuje czĂŞsto np. krĂłl Kirta w eposie zatytuÂłowanym od jego imienia. Teksty ugaryckie potwierdzajÂą, Âże ofiary skÂładane byÂły nie tylko przez kapÂłanĂłw (ug. khn, hebr. kōhēn), ale takÂże przez krĂłla (ug. mlk, hebr. melek), ktĂłry jednak nie byÂł kapÂłanem. SzczegĂłlna (moÂżna powiedzieĂŚ sakralna) funkcja krĂłla uprawniaÂła go do takich czynnoÂści. PodobnÂą sytuacjĂŞ spotykamy we wczesnym Izraelu. PamiĂŞtajmy, Âże gdy na poÂłudniu w Kanaanie „rodziÂł” siĂŞ Izrael, na pó³nocy Ugarit przeÂżywaÂło swe Âświetne, lecz ostatnie lata. W poczÂątkach monarchii Izraela i krĂłl, i kapÂłani sprawowali funkcje kultyczne. Czy jednak w Izraelu krĂłl byÂł kapÂłanem, jak byli takimi krĂłlowie Egiptu, Asyrii i Fenicji, jak postaĂŚ Melchizedeka, ktĂłry byÂł krĂłlem Szalemu i kapÂłanem Boga El-Eljona (Rdz 14,18)[4]?

Saul, Dawid i Salomon skÂładali ofiary. Saul skÂłada ofiarĂŞ w Gilgal (1 Sm 13,9-10), Dawid w Jerozolimie (2 Sm 6,13.17.18; 24,25), a Salomon w Gibeonie (1 Krl 3,4.15) i w Jerozolimie (1 Krl 8,5.62-64). PóŸniejsi krĂłlowie – jak Achaz, Jeroboam, Ozjasz – rĂłwnieÂż. Dawid buduje w Jerozolimie pierwszy oÂłtarz ku czci JHWH (2 Sm 24,25), Salomon buduje ÂświÂątyniĂŞ i dokonuje jej dedykacji (1 Krl 5 – . Co wiĂŞcej, obaj krĂłlowie udzielajÂą bÂłogosÂławieĂąstwa ludowi zgromadzonemu w sanktuarium (2 Sm 6,18; 1 Krl 8,14) – a wiĂŞc speÂłniajÂą akt zastrzeÂżony w Lb 6,22-27 i 1 Krn 23,13 dla kapÂłanĂłw. Dawid nosi takÂże lniany efod, strĂłj liturgiczny kapÂłanĂłw (2 Sm 6,14). Wszystko to nie oznaczaÂło jednak, Âże izraelscy krĂłlowie byli kapÂłanami. CzynnoÂści te nie przekraczaÂły prerogatyw, jakie krĂłl, przywĂłdca paĂąstwa miaÂł w sprawach religii paĂąstwowej. W Izraelu krĂłl nigdy nie byÂł kapÂłanem w sensie ÂścisÂłym. Po prostu w Izraelu – podobnie jak w Ugarit – krĂłl uÂświĂŞcony przez namaszczenie i adoptowany przez Boga na syna byÂł osobistoÂściÂą sakralnÂą i wydawaÂł siĂŞ uzdolniony o funkcji religijnych. Namaszczenie w Izraelu czyniÂło z krĂłla osobĂŞ sakralnÂą (ale nie kapÂłana – kapÂłani nie byli namaszczani), pozostajÂącÂą w specjalnej relacji do JHWH. W okresie monarchii (w tekstach sprzed niewoli) nie pojawia siĂŞ Âżadne sÂłowo protestu ze strony prorokĂłw czy autorĂłw ksiÂąg historycznych przeciw ingerencji krĂłlĂłw w sprawy kultu. Dopiero po upadku monarchii mamy takie gÂłosy, np. w 2 Krn 26,16-20: Ozjasz poraÂżony trÂądem za to, Âże zÂłoÂżyÂł ofiarĂŞ kadzielnÂą (por. Lb 17,5; 1 Krn 23,13).

W adopcji krĂłla na „syna boÂżego” znĂłw widoczna jest bliska analogia Ugarit i Biblii. KrĂłla KirtĂŞ poemat ukazuje jako „syna” Ela (np. KTU 1.14 II 6.24; 1.14 IV 6; 1.15 I 41) oraz jego „dziedzica” (np. KTU 1.14 II 8; 1.15 I 40). W Biblii ten sam topos wyraÂżony jest np. w sÂłowach: PrzecieÂż Ja ustanowiÂłem sobie krĂłla na Syjonie, ÂświĂŞtej gĂłrze mojej». OgÂłoszĂŞ postanowienie Pana: PowiedziaÂł do mnie: «TyÂś Synem moim, Ja Ciebie dziÂś zrodziÂłem (Ps 2,6n[5]), czy jeszcze bardziej wyraÂźnie w wyroczni BoÂżej skierowanej do krĂłla Dawida: Ja bĂŞdĂŞ mu ojcem, a on bĂŞdzie Mi synem (2 Sm 7,14; por. 1 Krn 28,6). Stwierdzenie synostwa BoÂżego izraelskiego krĂłla byÂło punktem kulminacyjnym jego intronizacji (por. Ps 89,27n i jw.). Idea synostwa BoÂżego wyraÂżona w sposĂłb analogiczny w Starym Testamencie zostanie zrealizowana w peÂłni w Osobie Jezusa Chrystusa, BoÂżego Syna. Dzieki Niemu, przez chrzest, kaÂżdy chrzeÂścijanin staje siĂŞ „dzieckiem BoÂżym” i „dziedzicem Boga” (Rz 8,14-17; Ga 4,6).

Podobnie okreÂślenie krĂłla ugaryckiego, jako „sÂługi Ela” (np. Kirta w KTU 1.14 III 49.51; 1.14 VI 35) znajduje swÂą analogiĂŞ w Starym Testamencie, gdzie krĂłl Izraela byÂł „synem” i „sÂługÂą” JHWH (np. Dawid w 2 Sm 7,5)[6], co wyraÂżaÂło jego szczegĂłlnÂą pozycjĂŞ wobec Boga.

KapÂłani

Najstarsze funkcje izraelskiego kapÂłana (kōhēn) wi¹¿¹ siĂŞ z udzielaniem wyroczni (Rdz 25,22). StaroÂżytni udawali siĂŞ do sanktuarium, aby zapytaĂŚ o bĂłstwo waÂżne sprawy, hebrajczycy – aby „poradziĂŚ siĂŞ JHWH” (Rdz 25,22; por. teÂż Wj 18,15.19; 33,7-11 – Namiot Spotkania jako miejsce, a MojÂżesz jako poÂśrednik wyroczni). MojÂżesz radzi siĂŞ Boga bezpoÂśrednio, a kapÂłani za pomocÂą efodu[7] (hebr. ’ēpĂ´d) oraz urim i tummim ("ÂświatÂło i prawda" - w hebr. jest w l. mn.; Âłac. lux et veritas). Podobnie w Ugarit wyrocznia i wró¿ba byÂła domenÂą kapÂłanĂłw, o czym ÂświadczÂą odnalezione teksty wró¿b.

Na czele kapÂłanĂłw staÂł arcykapÂłan, dosÂł. wielki kapÂłan rb khnm (hebr. odpowiednikiem byÂłby rāb kōhēn, jednak ta funkcja w Biblii okreÂślana jest: hakkōhēn haggādĂ´l lub hakkōhēn hārō'š). TytuÂł ten widnieje – jak wspomniaÂłem wyÂżej – na kilku toporkach odkrytych na samym poczÂątku wykopalisk, a na jednym z nich pojawia siĂŞ nawet z imieniem arcykapÂłana: ‘Harsanu najwyÂższy kapÂłan (hrsn rb khnm).

OprĂłcz krĂłla i kapÂłanĂłw z kultem zwiÂązani byli Âśpiewacy (ug. šrm), ktĂłrzy majÂą swĂłj odpowiednik w hebr. instytucji ÂśpiewakĂłw (hebr. mešōrerĂŽm; zob. np. 1 Krn 15,19; 2 Krn 23,13.35,15.25; Ezd 2,41.70; Neh 7,44.72; Ps 68,26). Z ugaryckim kultem zwiÂązani tez byli poÂświĂŞceni [mĂŞÂżowie] (ug. qdšm) i poÂświĂŞcone [niewiasty] (ug. qdšt). ByĂŚ moÂże wchodziÂła tu w grĂŞ prostytucja sakralna (zarĂłwno meska, jak i ÂżeĂąska), rozpowszechniona w Kanaanie. W Biblii termin „poÂświĂŞceni” (hebr. qodāšÎm czy qōdeš) przysÂługuje kapÂłanom i lewitom (np. Ezd 8,28; 2 Krn 23,6) – a nie innym osobom zwiÂązanym z kultem, a prostytucja sakralna jest surowo zakazana: Nie bĂŞdzie nierzÂądnicy sakralnej (hv'dEq. qĂźdēšāh) wÂśrĂłd cĂłrek Izraela ani mĂŞÂżczyzn uprawiajÂących nierzÂąd sakralny (vdeq' qādēš) wÂśrĂłd synĂłw Izraela. Nie zaniesiesz do domu Pana, Boga twego, zarobku nierzÂądnicy, jak i “zapÂłaty dla psa”, jako rzeczy ofiarowanej Âślubem. Tak jednym, jak i drugim brzydzi siĂŞ Pan, BĂłg twĂłj (Pwt 23,18n). W zwrocie "zapÂłaty dla psa" (Biblia TysiÂąclecia) nie chodzi o psa, ale o termin techniczny, okreÂślajÂący mĂŞÂżczyznĂŞ (klb), biorÂącego udziaÂł w  nierzÂądzie sakralnym.

ÂŚwiĂŞta

NajwiĂŞkszym dorocznym ÂświĂŞtem w Ugarit byÂło jesienne ÂświĂŞto Nowego Roku (hebr. rō'š haššānāh). Przypuszcza siĂŞ, Âże wÂłaÂśnie w czasie obchodĂłw tego ÂświĂŞta recytowano mity o Baalu. SzczegĂłlnie uroczyÂście – z udziaÂłem krĂłla – obchodzono nĂłw i peÂłniĂŞ pierwszego miesiÂąca roku. UroczystoÂści noworoczne przeciÂągaÂły siĂŞ aÂż do poÂłowy nastĂŞpnego miesiÂąca, ale juÂż bez obrzĂŞdĂłw sprawowanych przez krĂłla. ÂŚwiĂŞto Nowego Roku uroczyÂście obchodzone byÂło w Mezopotamii[8] – byĂŚ moÂże stÂąd to ÂświĂŞto pojawia siĂŞ w Ugarit, jak i w Biblii[9]. Data Nowego roku jest bardzo waÂżna w Biblii. NajczĂŞÂściej wystĂŞpuje pod formu³¹ „pierwszego dnia, pierwszego miesiÂąca” (np. w Rdz 8,13; Wj 40,2 i 40,17) – a wiĂŞc w nowy rok.

Uczeni szkoÂły S. Mowinckela i S.H. Hooke’a dowo dzili istnienia w Izraelu ÂświĂŞta analogicznego do rytua³ów: egipskie go (walka Horusa i Seta), hetyckiego (ÂświĂŞto Purulli: walka Teszuba z wĂŞÂżem Ilianka), babiloĂąskiego (ÂświĂŞto Akitu: walka Marduka z Tiamat), czy kananejskiego (ugarycki poemat o walce Ba ala z Jammem i Motem). ÂŚwiĂŞto to miaÂło stanowiĂŚ Sitz im Leben wielu tekstĂłw Starego Testamentu, zwÂłaszcza czĂŞÂści psal mĂłw. NajkrĂłcej mĂłwiÂąc, polegaÂło ono na rytualnej recytacji i odegra niu (myth and ritual) mitu kosmogonicznego o ustalonym schemacie: 1. walka bĂłstwa z siÂłami przeciwnymi, przewaÂżnie zwiÂązanymi z wodÂą, 2. zwyciĂŞstwo bĂłstwa i jego intronizacja – ogÂłoszenie krĂłlem, triumfal na procesja, w ktĂłrej krĂłl odgrywaÂł rolĂŞ bĂłstwa 3. uczynienie Âświata. W rytuale pojawia siĂŞ takÂże ÂświĂŞte ma³¿eĂąstwo boga – hieros gamos (Egipt, Ugarit), ÂśmierĂŚ i zmartwychwstanie boga (Mezopotamia, Ugarit).

Trzeba stwierdziĂŚ, Âże ten ogĂłlnosemicki mit wraz z rytuaÂłem byÂł obecny w ÂświadomoÂści autorĂłw biblijnych, jednak transpozycji (asymilacji) do religii Izraela ulegÂły te jego elementy, ktĂł re byÂły zgodne z BoÂżym objawieniem. ÂŚwiÂąteczna celebracja krĂłlo wania, intronizacji JHWH byÂła obecna w kulcie Izraela, o czym Âświadczy choĂŚby tak znaczna liczba psalmĂłw, pieÂśni i aklama cji intronizacyjnych, ich kultowe piĂŞtno i mocne powiÂązanie z ArkÂą, ze ÂŚwiÂątyniÂą, z Syjonem. MiaÂła ona jednak zupeÂłnie inny charakter niÂż ÂświĂŞto ugaryckie czy babiloĂąskie.

W tekstach z Ugarit zachowaÂły siĂŞ teÂż obrzĂŞdy rytualne na ÂświĂŞto nowiu (ug. jm hdt – „nowy dzieĂą”; hebr. vd'x' ~Ay – jednak w Biblii pod nazwÂą: vd<xo – nĂłw lub Avd>x'B. vd<xo – nĂłw ksiĂŞÂżyca), ktĂłre trwaÂło siedem dni i koĂączyÂło siĂŞ udzieleniem wyroczni (CTA 35). W „dziesiÂątym miesiÂącu” (ug. jrh ‘šrt) krĂłl po obmyciu siĂŞ skÂładaÂł bogom ofiary šrp (caÂłopalnÂą, hebr. ‘Ă´lāh) i šlmm (zapokojnÂą, hebr. šelamĂŽm). W obrzĂŞdzie tym dopatruje siĂŞ podobieĂąstwa idei z hebrajskim Dniem Pojednania (Jom Kipur)[10].






http://sites.google.com/site/orygenesorgblog/Home/strefa-studentow/ugarit-religia-i-literatura

cd...


RytuaÂł przymierza

Religijny charakter miaÂło rĂłwnieÂż, podobnie jak w Biblii i u SemitĂłw, zawieranie przymierza. To kolejny analogiczny element religijny wystĂŞpujÂący rĂłwnieÂż w Starym Testamencie. ObrzĂŞdowi zawarcia przymierza towarzyszyÂł znany „rytuaÂł przejÂścia”: skÂładanÂą z tej okazji ofiarĂŞ rozcinano na dwie poÂłowy, miĂŞdzy ktĂłrymi przechodzili partnerzy, po³¹czeni nowo zawartym ukÂładem. W j. hebrajskim zawarcie przymierza okreÂślane jest terminem tyrIB. tr:K' kārat berĂŽt – dosÂł. „przeci¹Ì, rozci¹Ì przymierze” (tÂłum. jako „zawrzeĂŚ przymierze”) – co wynika wÂłaÂśnie z praktykowania tego, jak siĂŞ okazuje, semickiego, zwyczaju. Opowiada o tym np. Rdz 15:

9 Wtedy Pan rzekÂł: «Wybierz dla Mnie trzyletniÂą jaÂłowicĂŞ, trzyletniÂą kozĂŞ i trzyletniego barana, a nadto synogarlicĂŞ i go³êbicĂŞ». 10 Wybrawszy to wszystko, Abram poprzerÂąbywaÂł je wzdÂłuÂż na poÂłowy i przerÂąbane czĂŞÂści uÂłoÂżyÂł jednÂą naprzeciw drugiej; ptakĂłw nie porozcinaÂł. 11 Kiedy zaÂś do tego miĂŞsa zaczĂŞÂło zlatywaĂŚ siĂŞ ptactwo drapieÂżne, Abram je odpĂŞdziÂł. 12 A gdy sÂłoĂące chyliÂło siĂŞ ku zachodowi, Abram zapadÂł w g³êboki sen i opanowaÂło go uczucie lĂŞku, jak gdyby ogarnĂŞÂła go wielka ciemnoœÌ. 13 I wtedy to Pan rzekÂł do Abrama: «Wiedz o tym dobrze, iÂż twoi potomkowie bĂŞdÂą przebywaĂŚ jako przybysze w kraju, ktĂłry nie bĂŞdzie ich krajem, i przez czterysta lat bĂŞdÂą tam ciemiĂŞÂżeni jako niewolnicy; 14 aÂż wreszcie zeÂślĂŞ zasÂłuÂżonÂą karĂŞ na ten narĂłd, ktĂłrego bĂŞdÂą niewolnikami, po czym oni wyjdÂą z wielkim dobytkiem. 15 Ale ty odejdziesz do twych przodkĂłw w pokoju, w póŸnej staroÂści zejdziesz do grobu. 16 Twoi potomkowie powrĂłcÂą tu dopiero w czwartym pokoleniu, gdy juÂż dopeÂłni siĂŞ miara niegodziwoÂści AmorytĂłw». 17 A kiedy sÂłoĂące zaszÂło i nastaÂł mrok nieprzenikniony, ukazaÂł siĂŞ dym jakby wydobywajÂący siĂŞ z pieca i ogieĂą niby gorejÂąca pochodnia i przesunĂŞÂły siĂŞ miĂŞdzy tymi poÂłowami zwierzÂąt. 18 Wtedy to wÂłaÂśnie Pan zawarÂł przymierze z Abramem, mĂłwiÂąc: «Potomstwu twemu dajĂŞ ten kraj, od Rzeki Egipskiej aÂż do rzeki wielkiej, rzeki Eufrat, wraz z Kenitami, Kenizytami, Kadmonitami, 20 Chetytami, Peryzzytami, Refaitami, 21 Amorytami, Kananejczykami, Girgaszytami i Jebusytami»

Inne teksty: MojÂżesz wzi¹³ krew i pokropiÂł niÂą lud, mĂłwiÂąc: «Oto krew przymierza, ktĂłre Pan zawarÂł z wami (hinnË da|m-haBBĂźrĂŽt ´åšer Kärat ´ädĂśnäy `immäkem) na podstawie wszystkich tych s³ów» (Wj 24,8; zob. teÂż Pwt 4,23; 5,2.3 itd.). FormuÂła ta wystĂŞpuje przynajmniej kilkadziesiÂąt razy w Biblii w relacji BĂłg – czÂłowiek. Pojawia siĂŞ takÂże w relacji przymierza miĂŞdzy ludÂźmi: A potem Abraham daÂł Abimelekowi owce i woÂły, i tak obaj zawarli przymierze (wayyikrĂźtû šßnêhem BĂźrĂŽt) (Rdz 21,27).

RytuaÂł “rozciĂŞcia przymierza” poÂświadczony jest rĂłwnieÂż w Ugarit: wapienna stela przedstawia krĂłla i wasala, podajÂących sobie rĂŞce, Âłokciami wsparte na dokumentach przymierza spisanych na glinianych tablicach (a wiec na pewno mamy do czynienia z przymierzem), a powyÂżej widaĂŚ dwie rozdzielone po³ówki ofiarnego zwierzecia[11].

Trudno wypowiadaĂŚ siĂŞ nt. religijnoÂści prywatnej, osobistej. Zwraca natomiast uwagĂŞ istnienie w Ugarit instytucji zwanej marzeah. Jest to rodzaj zwyczaju ÂżaÂłobnego, sakralna uczta ku czci zmarÂłego, znana w Âświecie fenickim i hebrajskim – rĂłwnieÂż do tego zwyczaju znajdujemy analogie w Biblii (por. Jr 16,5 x:zEr>m; tyBe Bêt marzĂŤªH – dom ÂżaÂłoby; zob. teÂż Am 6,7)[12]. Troska o zmarÂłych odgrywaÂła waÂżnÂą rolĂŞ w poboÂżnoÂści staroÂżytnej ludnoÂści Ugarit. ÂŚwiadczy o tym chociaÂżby mit o Aqhacie: Danel maÂż sprawiedliwi i mÂądry, dowiedziawszy siĂŞ o Âśmierci swego syna Aqhata, wyrusza w podró¿ w celu odnalezienia i pochowania zwÂłok syna i czyni niemaÂłe starania, by dopeÂłniĂŚ tego obowiÂązku.

WiêkszoœÌ tekstów o charakterze religijnym odzwierciedla idee religijne bezpoœrednio samego Ugarit, a poœrednio Semitów. Wiele idei religijnych jest bliskich tym spotykanym na kartach Starego Testamentu.




Panteon Ugarit

W.F. Albright, Yahweh and the Gods of Canaan. An Historical Analysis of Two Contrasting Faiths, Garden City, New York: Doubleday 1968 oraz Winona Lake: Eisenbrauns 1990, 1994; J. Day, Yahweh and the Gods and Goddesses of Canaan (JSOTSup 265), Sheffield: Sheffield Academic Press 2000; A. Rahmouni, Divine Epithets in the Ugaritic Alphabetic Texts, tÂłum. J.N. Ford, Leiden: E.J. Brill 2007.



OgĂłlnie
Dlaczego mĂłwimy o religii i panteonie z Ugarit? Otó¿ okazuje siĂŞ, Âże znaczna czeœÌ naczelnych bogĂłw Ugarit wystĂŞpuje z imienia w Biblii; co wiĂŞcej – imiĂŞ najwyÂższego bĂłstwa religii ugaryckiej (El) zostanie w Biblii zwiÂązane z JHWH.

Listy bogów i wykaz ofiar i obrzêdów wymieniaj¹ ponad siedemdziesi¹t bogów czczonych w Ugarit. Oprócz bóstw semickich i sumeryjskich s¹ wœród nich bóstwa starosyryjskie i huryckie[13]. Za kana nejski Olimp uchodzi góra Safon wznosz¹ca siê piramidalnie na pó³nocnym wy brze¿u Syrii ok. 40 km na pó³noc od Ugarit. Na czele kananejskiego panteonu sta³ El.

Bóstwa ugaryckie spotykamy zarówno w tamtejszych tekstach mitologicznych, jak i w kultycznych. W pierwszych bogowie s¹ g³ównymi postaciami i tu dowiadujemy siê o nich bardzo wiele. Poematy mitologiczne stanowi¹ niezast¹pione Ÿród³o do poznania wyobra¿eù i pojêÌ mieszkaùców Ugarit, jakie mieli oni o swoich bogach. Jednak w mitach ugaryckich nie wystêpuj¹ wszystkie bóstwa czczone w mieœcie. O innych bóstwach, o których nic lub prawie nic nie mówi¹ teksty mitologiczne, dowiadujemy siê z tekstów liturgicznych, takich jak spisy bogów oraz przeznaczonych dla nich ofiar[14]. Tak¿e imiona bóstw, które stanowi¹ czêsto element sk³adowy ludzkich imion teoforycznych (np. Dan-el), mog¹ nam coœ dopowiedzieÌ. Na podstawie tych danych mo¿na w miarê dok³adnie zrekonstruowaÌ panteon bóstw ugaryckich, choÌ pewne kwestie pozostaj¹ wci¹¿ niejasne.

Dla przeciêtnego mieszkaùca Ugarit bogowie tworzyli liczn¹, ale zorganizowan¹ i zhierarchizowan¹ zbiorowoœÌ. Spo³ecznoœÌ bogów by³a w pewnym sensie odbiciem spo³ecznoœci, w której ¿yli ich czciciele. Ludzie (nie tylko z Ugarit) zawsze przedstawiali bogów trochê na swój obraz i swoje podobieùstwo. Bogowie Ugarit tak¿e do z³udzenia przypominali ludzi. ¯yli jednak lepiej ni¿ ludzie, w mitach wiod¹ ¿ycie takie, o którym ludzie marzyli lub o którym mogli tylko marzyÌ. Tak wiêc bogowie ucztuj¹ przy ka¿dej nadarzaj¹cej siê okazji, jedz¹c t³uste miêso i pij¹c obficie wino i przy tym s³uchali muzyki, któr¹ tak¿e lubili.

W Biblii, w tzw. bajce Jotama (Sdz 9) krzew winny, ktĂłry nie chce zostaĂŚ krĂłlem drzew, wypowiada takie sÂłowa: CzyÂż mam siĂŞ wyrzec mojego soku (wina), rozweselajÂącego bogĂłw i ludzi (...) (Sdz 9,13). Jakich bogĂłw uweselajÂących siĂŞ winem ma tu na myÂśli autor natchniony w tej wczesnej ksiĂŞdze biblijnej? ByĂŚ moÂże, a nawet prawdopodobne jest to, Âże znaÂł mityczne teksty z Ugarit, gdzie nawet krĂłl bogĂłw, stary i mÂądry El, nie mĂłgÂł siĂŞ oprzeĂŚ i ulegaÂł skÂłonnoÂści do silnych napojĂłw. Jeden z tekstĂłw (RS 24.258) ukazuje go, jak wychodzi caÂłkowicie zamroczony i kompletnie pijany po uczcie „brnÂąc w swych odchodach i swoim moczu”. Podczas uczt usÂługiwali bogom inni bogowie niÂżsi rangÂą, bĂŞdÂący dla tych pierwszych sÂługami[15].

W spoÂłeczeĂąstwie bogĂłw istniaÂła ÂścisÂła hierarchia. Jej istnienie potwierdzajÂą znalezione liczne egzemplarze „list bogĂłw” zarĂłwno w jĂŞzyku ugaryckim, jak i w przekÂładzie akadyjskim. W tych listach bogowie wymieniani sÂą wedÂług pewnego porzÂądku. Tworzyli oni zbiorowoœÌ zwanÂą „zgromadzeniem bogĂłw” (ug. phr ’ilm) lub „domem synĂłw Ela” (ug. dr bn ’il), jako, Âże El uchodziÂł za ojca bogĂłw[16]. Instytucja „zgromadzenia bogĂłw” ma swe analogie w Biblii. W psalmach rolĂŞ Ela przejmuje JHWH: BĂłg powstaje w zgromadzeniu bogĂłw, poÂśrodku bogĂłw sÂąd odbywa (Ps 82,1; por. teÂż Lm 2,6; Iz 14,13: WstÂąpiĂŞ na szczyty obÂłokĂłw, podobny bĂŞdĂŞ do NajwyÂższego).

NajniÂższe miejsca w zgromadzeniu panteonu ugaryckiego zajmowali anonimowi bogowie, zwani w tekstach bn ’ilm – „synami bogĂłw” czy „istotami boskimi” (por. hebr. ~yhil{a/h'( ynEB. benê hā’ĕlĂ´hĂŽm [Rdz 6,2.4; Hi 1,6; 2,1] lub ~yliae ynEB. benê ’ēlĂŽm – synowie BoÂży [Ps 29,1]) lub bn qdš „synami ÂświĂŞtymi” (por. hebr. ~yvidoq. qedôšÎm). Owi bn ’ilm lub qdš z tekstĂłw ugaryckich tworzyli dwĂłr niebieski bogĂłw i stanowili ich sÂłuÂżbĂŞ, jak synowie BoÂży czy ÂświĂŞci w Biblii (chodzi o anio³ów, dwĂłr niebieski Boga). W biblijnym okresie przedpotopowym okreÂślenie „synowie BoÂży” odnosi siĂŞ do potomkĂłw Seta, zwanych rĂłwnieÂż refā’ĂŽm („giganci”) lub gibbōrĂŽm („bohaterowie, mocarze”) – przeciwstawionym benĂ´t hā’ādām („cĂłrkom ludzkim”) w Rdz 6,1-4. W Hi 1,6 rozmowa JHWH z szatanem na temat Hioba odbywa siĂŞ w obecnoÂści istot niebiaĂąskich zwanych benê hā’ĕlĂ´hĂŽm. Te same istoty w dalszym ciÂągu opowiadania zwane sÂą qedôšÎm „ÂświĂŞci” (Hi 5,1). W Psalmie 89 jest mowa o „zgromadzeniu ÂświĂŞtych” qehal qedôšÎm (w. 6) lub „radzie ÂświĂŞtych” sĂ´d qedôšÎm (w. , w ktĂłrej uczestniczÂą benê ’ēlĂŽm (w. 7). W wizji Zachariasza qedôšÎm wysÂłani do proroka noszÂą miano mal’āk „anioÂł” i przeciwstawieni sÂą szatanowi (Zch 3,1).



El
(ug. ‘l, hebr. ’ēl, akad. 'ilu, arab. 'ilah, poÂłudniowoarabskie 'ilumkuh)
ImiĂŞ El w ugaryckim piÂśmie klinowym alfabetycznym (czyt. od lewej do prawej)




ImiĂŞ El w paleohebrajskim (fenicko-hebrajskim, ketaw iwri) (czyt. od prawej do lewej)


A. Naumczyk, Wa¿niejsze bóstwa panteonu kananeùskiego w œwietle tekstów z Ugarit, Rocznik Teologiczny Chrzeœcijaùskiej Akademii Teologicznej 1960, Warszawa 1961, s. 133-177; W. Hermann, Ps 19 und der kananäische Gott Ilu, Ugarit-Forschungen 19 (1987) 75-78; U. Oldenburg, The Conflict Between El and Baal in Canaanite Religion, Leiden: E.J. Brill 1969; S.B. Parker, The Historical Composition of KRT and the Cult of El, ZAW 89 (1977) 161-175; M.H. Pope, El in the Ugaritic Texts, Leiden: Brill 1955; R. Rendtorff, El, Ba'al und Jahwe, ZAW 78 (1976) 277-291; R. de Vaux, El et Baal le dieu des peres et Yahweh, Ugaritica 6 (1969) 501-518.


Pierwszym bogiem „zgromadzenia bogĂłw” byÂł El. Etymologia tego imienia pozostaje wci¹¿ niejasna. Wskazuje siĂŞ na homofon[17] ’ēl – (hebr. „silny, mocny, siÂła, moc”), pochodzÂący od rdzenia wl („staĂŚ na czele, przewodziĂŚ” Th. Noldeke). RdzeĂą wl ma jeszcze drugie znaczenie: „byĂŚ mocnym” (W. Gesenius), ale nie byÂło ono podstawÂą rzeczownika ’ēl.

Rzeczownik ten wystĂŞpuje we wszystkich jĂŞzykach semickich z wyjÂątkiem etiopskiego i jest nazwÂą pospolitÂą oznaczajÂącÂą po prostu bĂłg. W Ugarit staje siĂŞ imieniem wÂłasnym. Ojciec bogĂłw staÂł siĂŞ bogiem par excellence i dlatego nazwano go El. Obok imienia wÂłasnego El, wystĂŞpuje takÂże w tekstach ugaryckich termin ’il w znaczeniu nazwy pospolitej. Co ciekawe przed odkryciami z Ras Szamra tylko Filon z Byblos, ktĂłrego Âświadectwo uwaÂżano z niepewne, wskazywaÂł, Âże El byÂł odrĂŞbnym bogiem, Âże El byÂło imieniem wÂłasnym boga[18].

Rzeczownik ten wchodzi w skÂład biblijnych derywatĂłw okreÂślajÂących JHWH, typu Elohim, El Szaddaj, El Eljon, El Roj, El Chaj, El Berit, El Betel i inne[19]. Te biblijne imiona Boga zawierajÂące sÂłowo ’el ukuto w czasach patriarchĂłw, a wiĂŞc stanowiÂą Âświadectwo najdawniejszego etapu religii Izraela, etapu wspó³czesnego rozwojowi Ugarit.

El okreÂślany jest w tekstach Ugarit mianem mlk – „krĂłl” (np. KTU 1.3 V 36), a jego najwyÂższa wÂładza jest wzorem dla ziemskich monarchĂłw[20]. Boscy poddani skÂładajÂą Elowi peÂłne czci hoÂłdy i dary. MoÂżna byÂło do niego przemawiaĂŚ tylko z pewnego oddalenia, na odlegÂłoœÌ[21]. Jako krĂłl przewodniczyÂł zgromadzeniu bogĂłw, do ktĂłrych zwraca siĂŞ tak, jak ziemski monarcha zasiĂŞgajÂący rady swych dostojnikĂłw. Nie byÂł on jednak despotÂą; teksty ukazujÂą go jako sprawiedliwego, mÂądrego boga, Âżyczliwego ludziom. Jego mÂądroœÌ okazywaÂła siĂŞ np. wyjaÂśnianiu snĂłw a sprawiedliwoœÌ w tym, Âże inni bogowie, walczÂący nieraz ze sobÂą, zwracali siĂŞ do niego ze swymi skargami i prosili go o rozstrzygniĂŞcie sporĂłw.

ChoĂŚ byÂł on najwaÂżniejszym bogiem kananejskim, to w mitologii ugaryckiej nie jest to takie jednoznaczne. Jego niekwestionowana pozycja jako stwĂłrcy Âświata oraz ojca bogĂłw ustĂŞpuje bardzo aktywnej roli Baala, ktĂłremu prawdopodobnie stary El przekazaÂł wÂładzĂŞ. El wydaje siĂŞ byĂŚ przestarzaÂłym, mÂądrym bogiem-krĂłlem, ale juÂż „zawodowo nieczynnym”. Mamy przykÂłady, gdy bogowie nie liczÂą siĂŞ z jego opiniÂą, a nawet mu gro¿¹ (Anat w poemacie o Aqhacie).

El byÂł wieczny. UwaÂżany byÂł za stwĂłrcĂŞ wszechÂświata: „stworzyciel stworzeĂą” (ug. bnj bnwt), ale poniewaÂż nie odnaleziono tekstĂłw kosmogonii ugaryckiej, wiĂŞc sÂą to jedynie domysÂły oparte miĂŞdzy innymi na fakcie, Âże zwano go „ojcem lat”, a zamieszkiwaĂŚ miaÂł „u ÂźrĂłdÂła dwĂłch rzek, u poczÂątkĂłw dwĂłch oceanĂłw”. W poemacie o Kircie wystĂŞpuje jeszcze tytuÂł ’ab ’adm – ojciec ludzi (np. KTU 1.14 I 36; 1.15 I 42). TytuÂł moÂże dotyczyĂŚ stworzenia ludzi, a moÂże byĂŚ metaforÂą wyraÂżajÂącÂą opiekĂŞ Ela nad ludÂźmi.

Uto¿samiany by³ z bykiem. Przedstawia siê go z rogami (symbol w³adzy królewskiej) na g³owie, a kilka tekstów cyklu Baala nazywa go Bykiem Elem (ug. tr il, np. KTU 1.3 V 35; 1.4 III 31). Trudno jednak rozstrzygn¹Ì, czy byk symbolizowa³ boga, czy te¿ si³ê p³odnoœci (w akcie tworzenia bogów). Jedna z p³askorzeŸb znalezionych w Ugarit ukazuje go jako starca z rogami na g³owie, siedz¹cego na tronie[22]. Tak¿e z wypowiedzi Anat dowiadujemy siê, ¿e Ela wyobra¿ano sobie jako starca z d³ug¹ siw¹ brod¹ i siwymi w³osami (KTU 1.3 V 2-3.24-25):

ObijĂŞ czerep twĂłj,
ZbroczĂŞ siwiznĂŞ twÂą [krwiÂą]

SiwiznĂŞ brody twej wybroczynami[23] [24]

Poematy ukazujÂą Ela takÂże jako straÂżnika porzÂądku kosmicznego i politycznego oraz ÂźrĂłdÂło krĂłlewskiej wÂładzy. Bez jego zgody Baal nie mĂłgÂł zbudowaĂŚ swego krĂłlewskiego paÂłacu. Jeszcze przynajmniej jeden tytuÂł Ela zasÂługuje na uwagĂŞ: ’il qnj ’arc – “El stwĂłrca ziemi”, gdyÂż takim samym tytuÂłem okreÂślony jest BĂłg, ktĂłrego kapÂłanem byÂł Melchizedek, krĂłl Szalemu (Salem): #r<a'(w" ~yIm;v' hnEqo !Ayl.[, lae (’ēl `elyĂ´n qĂśnË šämaºyim wä´äºrec) – “El (NajwyÂższy) stwĂłrca (niebios i) ziemi” (Rdz 14,19).



Aszirat / Athirat
(ug. ’atrt, hebr. ’ãšērāh)
ImiĂŞ Aszirat w ugaryckim piÂśmie klinowym



T. Binger, Asherah: goddesses in Ugarit, Israel and the Old Testament (JSOTSup 232; Copenhagen International Seminar 2), Sheffield: Sheffield Academic Press 1997.

Aszirat (lub Athirat) to Âżona Ela, bogini matka Ugarit i matka bogĂłw (z wyjÂątkiem Baala) i opiekunka krĂłlĂłw. Bogowie tego miasta nazywani sÂą „synami Ela”, ale teÂż bn ’atrt, „synami Aszirat”. Teksty nadajÂą jej tytuÂł qnjt – stworzycielki bogĂłw, a takÂże nazywajÂą jÂą PaniÂą (dosÂłownie WielkÂą), podobnie jak nazywano WielkÂą boginiĂŞ Byblos i innych miast fenickich. Przede wszystkim byÂła ona boginiÂą wybrzeÂża morskiego, zwana „PaniÂą morza”. Jej peÂłny i czĂŞsto spotykany tytuÂł brzmiaÂł ’atrt jm – Aszirat Jam (Aszirat Morze), co moÂże oznaczaĂŚ: „ta, ktĂłra stÂąpa po morzu, kroczÂąca po morzu” (np. KTU 1.4 I 22; II 28-29; III 25.27.29.38).

ChoÌ zwi¹zana w teogonii z Elem i pozostaj¹ca jego ma³¿onk¹, Aszirat nie przebywa z stale przy nim. Zgodziwszy siê bowiem poprosiÌ Ela o pa³ac dla Baala, musi odbyÌ d³ug¹ podró¿, aby stan¹Ì przed ma³¿onkiem. Opis podró¿y zdaje siê wskazywaÌ, ¿e podobnie jak wielkie damy Ugarit, Aszirat tak¿e podró¿owa³a na oœle. El przyj¹³ j¹ z radoœci¹, za¿¹da³ wype³nienia jej ma³¿eùskiej powinnoœci, a potem zgodzi³ siê na wszystko, o co prosi³a. Swym wdziêkiem uzyska³a zgodê na budowê pa³acu Baala.

WedÂług tekstĂłw ugaryckich Aszera jest g³ównÂą ma³¿onkÂą boga Ela i dlatego czcigodnÂą matkÂą bogĂłw. Nosi ona przydomek elat „bogini”, tzn. „ma³¿onka Ela”. W Palestynie (takÂże w ST) pojawia siĂŞ jednak jako ma³¿onka Ba ala. Ona jest paniÂą pÂłodĂłw rolnych i tym samym boginiÂą urodzajĂłw. PoniewaÂż w jej kulcie mĂŞÂżczyÂźni i kobiety przez wspó³¿ycie poÂś wiĂŞcali siĂŞ tajemnicy Âżycia, czciciele nadawali jej szacowny tytuÂł: Kudszu albo Kadesz, „ÂświĂŞta”. Dla biblijnych prorokĂłw ta osobliwa „ÂświĂŞtoœÌ” byÂła jedynie prostytucjÂą i cudzo³óstwem. WyobraÂżenia przedstawiaÂły tĂŞ boginiĂŞ w zupeÂłnej nagoÂści z podkreÂśleniem cech kobiecych, niejednokrotnie na lwie, trzymajÂącÂą w jednej rĂŞce liliĂŞ, a w drugiej dwa wĂŞÂże[25].

Oprócz Aszirat do bóstw ¿eùskich zwi¹zanych z Baalem nale¿y Asztart, jego ma³¿onka, oraz Anat, jego siostra i kochanka, o których powiemy ni¿ej. OsobowoœÌ i rola bogiù w mitach nie by³a tak jednoznacznie okreœlona, jak osobowoœÌ bogów. W zwi¹zku z tym zauwa¿a siê pewn¹ przemiennoœÌ funkcji u najwa¿niejszych bogiù. Aszirat bywa³a uto¿samiana z boginiami Anat i Asztarte np. jeœli chodzi o bycie bogini¹ p³odnoœci, a u Asztart i Anat jesli chodzi o partnêrkê Baala. Owa zmiennoœÌ zale¿y prawdopodobnie od tego, ¿e Aszera prezentuje cechy znanej ju¿ w czasach przedhistorycznych Wielkiej Matki bogów.

Aszera w Biblii

Hebrajska forma jej imienia to ’ãšērāh (aszera) i tĂŞ formĂŞ wielokrotnie, bo 49 razy, spotykamy w Biblii Starego Testamentu (przewaÂżnie w l. mn. ’ãšērĂ´t). Nazwa ta w Biblii zwykle kojarzona jest z palem sakralnym czy stelÂą ÂświÂątynnÂą, symbolem baÂłwochwalstwa: JednakÂże nie odwrĂłcili siĂŞ od grzechu rodu Jeroboama, do ktĂłrego Ăłw doprowadziÂł Izraela - trwali w nim. A nawet aszera staÂła w Samarii (2 Krl 13,6); StrzeÂż siĂŞ zawierania przymierza z mieszkaĂącami kraju, do ktĂłrego idziesz, aby siĂŞ nie stali sidÂłem poÂśrĂłd was. Natomiast zburzcie ich oÂłtarze, skruszcie czczone przez nich stele i wyrÂąbcie aszery (Wj 34,12n); Ustawili sobie stele i aszery na kaÂżdym wyniosÂłym pagĂłrku i pod kaÂżdym drzewem zielonym (2 Krl 17,10; por. Pwt 7,7; 12,3; Sdz 6,25; 1 Krl 14,23; passim).

Ugaryckie teksty dostarczyÂły rozstrzygajÂącego dowodu, Âże hebrajska nazwa ’ãšērāh oznaczaÂła nie tylko (jako nazwa pospolita) pal i stelĂŞ, ale i samÂą boginiĂŞ kananejskÂą, ktĂłrej pal byÂł tylko kultycznym symbolem. Ten hebrajski termin oznaczaÂł w rzeczywistoÂści kananejskÂą boginiĂŞ. I faktycznie, na terenie caÂłego Kanaanu odkryto tysiÂące figurek wotywnych Aszery, co Âświadczy o jej ogromnej popularnoÂści (por. Wj 34,12n; 2 Krl 17,10; passim). Jej kultyczny symbol przedstawiaÂł pal bĂŞdÂący stylizacjÂą drzewa – i stÂąd pal, potem stela w ÂświÂątyni (zob. 2 Krl 21,7; 23,6) staÂła siĂŞ pomnikiem na czeœÌ tej bogini.

Stary Testament ³¹czy czĂŞsto AszerĂŞ z Baalem, kolejnym niezwykle waÂżnym bĂłstwem Ugarit: Nazwa bogini w l. mn. (’ãšērĂ´t) w po³¹czeniu z nazwÂą Baal rĂłwnieÂż w l. mn. (be‘ālĂŽm)[26] tworzÂą charakterystycznÂą w Biblii formu³ê (zwÂłaszcza dla literatury deuteronomistycznej, po raz pierwszy w Sdz 3,7): tAr)vea]h'-ta,w> ~yliÞ['B.h;-ta, Wdïb.[;Y:w: wayya`abdû ´et-haBBĂź`älĂŽm wß´et-hä´åšÍrĂ´t „sÂłuÂżyli Baalom i Aszerom”: Izraelici popeÂłniali to, co zÂłe w oczach Pana. Zapominali o Panu, Bogu swoim, a sÂłuÂżyli Baalom i Aszerom (Sdz 3,7; por. 2 Krl 21,3; 2 Krn 33,3).

I tu pewna ciekawostka archeologiczna. Na inskrypcji z Kuntillet ‘Ajrud na pÂłd. Synaju odkryto napis o treÂści: „JHWH i jego Aszera”. Z ksi¹¿ki „Biblia i religie” autorstwa Giovanni Odasso[27]: „Inskrypcje odkryto w miejscu kultu w Kuntillet AdÂżrud, znajdujÂącym siĂŞ na poÂłudnie od granic poÂłudniowej Judei. Znaleziono tam wzmianki o imionach El, Baal, JHWH i Aszera. Znamienne, iÂż JHWH wspomniany jest jako »JHWH z Samarii« (jhwh šmrn) i »JHWH z Temanu« (jhwh {h}tmn); wreszcie Aszera pojawia siĂŞ jako ma³¿onka JHWH. SzczegĂłlnie waÂżna jest koĂącowa czêœÌ inskrypcji, gdzie czytamy: brkt ’tkm l jhwh w l ’šrth (»BÂłogosÂławiĂŞ wam przez JHWH z Samarii i przez jego AszerĂŞ«).

Ten fakt wskazuje na zaskakujÂące zbieÂżnoÂści tradycji religijnej Izraela z tradycjÂą otaczajÂącego Âśrodowiska, w ktĂłrego kulcie sÂą obecni bogowie i boginie. Istotnie, inskrypcje rzucajÂą ÂświatÂło na zwiÂązek pomiĂŞdzy JHWH a AszerÂą i nie pozwalajÂą juÂż dÂłuÂżej wÂątpiĂŚ, iÂż w okresie przedwygnaniowym Aszera byÂła czczona w wielu miejscach i sanktuariach razem z JHWH. Te nowe fakty z kolei domagajÂą siĂŞ nowego rozumienia pewnych tekstĂłw biblijnych, ktĂłre mĂłwiÂą o dewiacjach Izraela w kulcie Aszery”. RzeczywiÂście wydaje siĂŞ, Âże w pewnych miejscach i momentach w Izraelu Aszera czczona byÂła jako ma³¿onka JHWH.

http://sites.google.com/site/orygenesorgblog/Home/strefa-studentow/ugarit-religia-i-literatura

cd...

Baal
(ug. b‘l, hebr. Ba‘al, akad. Bēlu)
ImiĂŞ Baal w ugaryckim piÂśmie klinowym



S. Cinal, Baal z Ugarit a inni bogowie burzy staroÂżytnej Syrii i Palestyny (Rozprawy Habilitacyjne 321), KrakĂłw: Wydawnictwo Uniwersytetu JagielloĂąskiego 1997; A. Mrozek, Baal – bĂłg-wojownik z Ugarit, w: J. Drabina (red.), Religie a wojna i terroryzm (Studia Religiologica 36), KrakĂłw: Wydawnictwo Uniwersytetu JagielloĂąskiego 2003, s. 12-14; L. Stachowiak, Baal, w: Encyklopedia Katolicka, t.1, Lublin 1989, 1227-1228;

L. Bronner, The Stories of Elijah and Elisha as Polemics Against Baal Worship, Leiden: E.J. Brill 1968; A.R.W. Green, The storm-god in the ancient Near East (Biblical and Judaic Studies , Winona Lake: Eisenbrauns 2003, szczeg. rozdziaÂł III Syria, s. 153-218; U. Oldenburg, The Conflict Between El and Baal in Canaanite Religion, Leiden: E.J. Brill 1969; R. Rendtorff, El, Ba'al und Jahwe, ZAW 78 (1976) 277-291; J.C. de Moor, M.J. Mulder, l[;B;, TDOT II, 181-200 oraz THAT I, 325-327; M. Dietrich, O. Loretz, Baal rpu in KTU 1.108; 1.113 und nach 1.17 VI 25-33, UF 12 (1980) 180-81; M.S. Smith, W.T. Pitard, The Ugaritic Baal Cycle:

- tom 1: Introduction with Text, Translation and Commentary of KTU 1.1-1.2 (SVT 55), Leiden: Brill 1994.
- tom 2: Introduction with Text, Translation and Commentary of KTU/CAT 1.3-1.4 (SVT 114), Leiden: Brill 2009.


Centraln¹ postaci¹ w ugaryckich poematach mitologicznych jest nie El, lecz Baal. Wydaje siê, ¿e pocz¹tkowo nie nale¿a³ on do ugaryckiego panteonu, gdy¿ nie uchodzi³ za syna Ela, lecz za syna Dagona (Dagana) (ug. bn dgn). Poniewa¿ jednak Dagon by³ bóstwem Amurru, wyniesienie Baala, syna Dagona mog³o mieÌ zwi¹zek z zajêciem kraju przez Beduinów Amurru (Amorytów). Wskazuje siê równie¿ na cechy podobieùstwa ³¹cz¹ce go z huryckim bogiem burzy i pogody Teszupem. W ka¿dym razie wraz z Baalem w historiê ugaryckiej religii wst¹pi³ nowy, m³ody element. Baal to porywczy, pe³en m³odzieùczego zapa³u (przeciwieùstwo starego, m¹drego i dostojnego Ela) bóg burzy i ¿yciodajnego deszczu, w³adca œwiata. Syn Dagona, czasem przedstawiany jest jednak jako syn Ela (byÌ mo¿e w póŸniejszych tekstach, gdy ju¿ na dobre wszed³ do mitologii Ugarit).

ImiĂŞ Baal naleÂżaÂłoby raczej uwaÂżaĂŚ za tytulaturĂŞ (podobnie jak byÂło z Elem), gdyÂż oznacza ono dosÂłownie „pan” i mogÂło byĂŚ uÂżywane w odniesieniu do ró¿nych bogĂłw. WÂłaÂściwe imiĂŞ ugaryckiego boga burzy zapisywano hd (i wokalizowano prawdopodobnie Haddu) lub hdd (i wokalizowano Hadad) – co odpowiada aramejskiemu Hadad oraz akadyjskiemu Adad. Baal Hadad oznaczaÂłoby wiĂŞc pan Hadad. I to jest wÂłaÂściwe imiĂŞ wÂłasne tego bĂłstwa, co ustaliÂł juÂż w 1936 roku R. Dussand[28]. Epitet b‘l lub b‘lm w tekstach ugaryckich odnosi siĂŞ wy³¹cznie do konkretnego bĂłstwa i wielokrotnie wysteruje w paralelizmie z imieniem Haddu lub Hadad[29].

Przydomek b‘l „Pan”, ktĂłry przylgn¹³ do Hadada, odzwierciedla najprawdopodobniej jego wiodÂącÂą rolĂŞ wÂśrĂłd bogĂłw Ugarit, a takÂże wÂśrĂłd bogĂłw caÂłego tego regionu. TĂŞ dominujÂącÂą pozycjĂŞ musiaÂł jednak sobie wywalczyĂŚ, o czym szczegó³owo opowiadajÂą mity. TÂłumaczy siĂŞ to tym, Âże mĂłgÂł on w tej mitologii byĂŚ bogiem nowym (doœÌ póŸno wszedÂł do panteonu ugaryckiego). Epitet Baal wyparÂł prawdopodobnie w koĂącu imiĂŞ Hadad – ewentualnie teÂż imiona innych lokalnych bogĂłw burzy na terenie Kanaanu – i tak Baal staÂł siĂŞ wiodÂącym kananejskim bĂłstwem burzy i Âżyciodajnego deszczu. I taki Baal trafia do historii i literatury biblijnej.

O Baalu mĂłwi wiĂŞkszoœÌ tekstĂłw mitologicznych z Ras Szamra. WaÂżna grupa tych tekstĂłw, tzw. cykl Baala, ktĂłry prawdopodobnie recytowano w kontekÂście rozwiniĂŞtego obrzĂŞdu Nowego Roku, opowiada o zwyciĂŞstwie Baala nad Morzem (Jamem) i ÂŚmierciÂą (Motem)[30] oraz o ustanowieniu go potĂŞÂżnym wÂładcÂą na niebie. Co roku gin¹³ w wyniku walki toczonej z Motem – bogiem Âśmierci i wysuszonej letnim skwarem ziemi – i zstĂŞpowaÂł do Âświata podziemnego, aby z nastaniem wiosny powstaĂŚ z martwych. Nieustanna walka miĂŞdzy Âżyciem a ÂśmierciÂą byÂła tematem dramatycznego mitu, ktĂłry na pewno g³êboko poruszaÂł i przynosiÂł sÂłuchaczom oczyszczenie wewnĂŞtrzne. Kiedy wrogowie Baala dokonywali najgorszego z najgorszych czynĂłw, ich siÂła siĂŞ wyczerpywaÂła.

WÂładzĂŞ krĂłlewskÂą nad Âświatem otrzymaÂł Baal z rÂąk najwyÂższego boga Ela. Stary bĂłg zgodziÂł siĂŞ na to nie bez oporĂłw, poniewaÂż posiadaÂł wÂłasne potomstwo (o ktĂłrym niÂżej). W staraniach o zezwolenie na budowĂŞ paÂłacu, niezbĂŞdnego do potwierdzenia krĂłlewskiego statusu, znacznÂą rolĂŞ odegraÂła siostra Baala – Anat, ktĂłra zarazem jest jego kochankÂą-ma³¿onkÂą[31].

Jego siedzibÂą byÂła gĂłra Safon (Sapon). OkreÂślany jest w tekstach ugaryckich jako rkb ‘rpt – dosiadajÂący chmury, jeÂździec chmur. ByÂł odpowiedzialny za sprowadzanie deszczu, a wiec w konsekwencji i za urodzaj.

Przedstawiano go jako mÂłodzieĂączego boga-wojownika w szpiczastym heÂłmie ozdobionym rogami, z wiÂązkÂą piorunĂłw w jednej rĂŞce, a z zygzakiem gromu (bÂłyskawicÂą) w drugiej – boskie atrybuty boga burzy. W innych wyobraÂżeniach stoi on bezpoÂśrednio na byku, rĂłwnieÂż z piorunami w rĂŞkach. Przedstawiany teÂż bywa jako wĂłdz walczÂący, ktĂłry pĂŞdzi poprzez chmury na swym rydwanie bojowym. NiektĂłre teksty ukazujÂą go w postaci byka, zapÂładniajÂącego stada ja³ówek, co miaÂło ilustrowaĂŚ jego niespoÂżytÂą seksualnÂą si³ê.

Baal w Biblii
Odkrycia w Ugarit potwierdziÂły dane biblijne o duÂżym znaczeniu tego bĂłstwa w Kanaanie. Hebr. l[;B; (Ba‘al) pan, wÂładca (pierwotnie imiĂŞ pospo lite, póŸniej nazwa bĂłstwa) w ST pojawia siĂŞ wielokrotnie, zarĂłwno jako bĂłstwo, ale takÂże jako nazwa ogĂłlna kultĂłw pogaĂąskich oraz jako skÂładnik imion czy nazw miejscowoÂści. Poza nazwÂą bĂłstwa ba‘al oznacza czasem ma³¿onka, np. Rdz 20,3: Tej samej jednak nocy przyszedÂł BĂłg do Abimeleka we Âśnie i powiedziaÂł do niego: «Umrzesz z powodu tej kobiety, ktĂłrÂą zabraÂłeÂś, gdyÂż ona ma mĂŞÂża» l[;B'( tl;[uĂŽB. awhiÞw> T'x.q;êl'-rv,a] ´åšer-läqaºHTä wĂźhiw´ BĂź`ùºlat Bäº`al (por. Wj 21,3.22; Pwt 22,22). MoÂże oznaczaĂŚ teÂż przynaleÂżnoœÌ lub stan posiadania (wskazywaĂŚ na wÂłaÂściciela), np. Wj 21,28: JeÂśliby wó³ pobĂłdÂł mĂŞÂżczyznĂŞ lub kobietĂŞ tak, iÂż ponieÂśliby ÂśmierĂŚ, wĂłwczas wó³ musi byĂŚ ukamienowany, lecz nie wolno spoÂżyĂŚ jego miĂŞsa, wÂłaÂściciel (l[;B;) zaÂś woÂłu bĂŞdzie wolny od kary (por. teÂż np. Wj 21,34; Joz 24,11).

W Kanaanie przypisywano specjalnÂą wÂładzĂŞ nad okolicami, rzeka mi, lasami, a nawet studniami niewidzialnym bĂłstwom, okre Âślanym jako Baale. Starodawne nazwy miejscowoÂści zachowane w Biblii zawierajÂą niekiedy element teoforyczny rdzenia l[;B;, dla przykÂładu: !A[m. l[;B; Baal-Meon (Lb 32,38); raeB. tl;[]B; Baalat-Beer (Joz 19,8); rm'T' l[;B; Baal-Tamar (Sdz 20,33); takÂże Baal-Hanan, Baal-Chasor, Baal-Gad. Wynika stÂąd, Âże poszczegĂłlne miasta czciÂły tego sa mego Baala pod ró¿nymi nazwami, np. tyrIB. l[;B; Baal-Berit u SychemitĂłw (Sdz 8,33; 9,4), rA[P. l[;B Baal-Peor u MoabitĂłw (Lb 25,3.5; Pwt 4,3), bWbz> l[;B; Baal-Zebub (w BT – Beelzebub) w Ekron (2 Krl 1,2-3.6.16).

TakÂże gĂłry zwiÂązane byÂły z kultem Baala: !Amr>x, l[;B; Baal-Hermonu (Sdz 3,3; 1Krn 5,23), lm,r>K; Baal-Karmelu (1 Krl 18,20nn), !poc. l[;B; Baal-Sefon (por. Wj 14,2.9; Lb 33,7). Epigrafia starosemicka mĂłwi takÂże o Baal-Libanu.

Babiloùskim odpowiednikiem Baala by³ lBe (Bel) wzmiankowany kil kakrotnie w ST, szczególnie Dn 14,1-22 (Bel czczony i karmiony w œwi¹tyni, Daniel demaskuje bo¿ka i kap³anów oszustów). W Egipcie, pocz¹w szy od XIV w. przed Chr., oddawano czeœÌ Baal-Dapuna, szczegól nie w mieœcie Tachpanches, dobrze znanym w ST (np. Jr 43,7-9; Ez 30,18). Kult Baala na ca³ym staro¿ytnym Wschodzie przetrwa³ a¿ do czasów hellenistycznych, np. w Hatra (ko³o Asur) znaleziono œwi¹tyniê Baal-Szamina z III w. przed Chr.

Izraelici zetknêli siê z kultem Baala byÌ mo¿e jeszcze przed opuszczeniem Egiptu. Pewne akcenty historii patriarchów i opo wiadania etiologiczne, a tak¿e egipskie oœrodki kultu Baala (np. wspomniane Tachpanches), le¿¹ce w bezpoœrednim s¹siedztwie ziemi Goszen, wydaj¹ siê to potwierdzaÌ. W ka¿dym razie na trasie wêdrówki Izraeli tów z Egiptu do Kanaanu po³o¿one by³o Baal-Sefon w pobli¿u Morza Czerwonego (por. Wj 14,2.9; Lb 33,7) oraz Baal-Peor w Moabie (por. Lb 25,3.5; Pwt 4,3).

Trudno ustaliĂŚ, czy okreÂślenie Baal (w znaczeniu „Pan”) stosowano w Izraelu takÂże w odniesieniu do JHWH. WskazywaÂłyby na to imiona wÂłasne z elementem teoforycznym l[;B;, uÂżywane przez IzraelitĂłw (np. l[;B;ruy> Jerubbaal w Sdz 6,32; 7,1; l[;B'v.a, Eszbaal w 1 Krn 8,33; l[;B; byrIm. Meribbaal w 1 Krn 8,34; hy"l.[;B. Baaljah w 1 Krn 12,6). PóŸniej imiona te w ramach walki z kultem Baala zmieniono tendencyjnie na tv,bo (bōšet) czyli „haĂąba”, por. np. 1 Krn 8,33 Eszbaal (l[;B'v.a,) i 2 Sm 2,8 Iszboszet[32] (tv,bo-vyai) lub 1 Krn 8,34 Meribbaal (l[;B; byrIm.) z 2 Sm 4,4 Mefiboszet[33] (tv,boypim.).

Na pewno jest faktem, ¿e poetyckie utwory biblijne obfituj¹ w aluzje do walki Baala z potworami morskimi (tu zw³aszcza psalmy ukazuj¹c JHWH walcz¹cego z potworami morskimi i poskramiaj¹cego morze [Jam[34]]). Wa¿nym œwiadectwem jest tu Ps 29. Wed³ug niektórych egzegetów Ps 29 jest pierwotnie kananejskim hymnem na czeœÌ Baala, który zosta³ zaadoptowany w Biblii Starego Testamentu do JHWH i w którym nie sposób nie dostrzec motywów pojawiaj¹cych siê w ugaryckim poemacie o tym bo¿ku. Rzeczywiœcie niektóre g³ówne rysy Baala zaznaczaj¹ siê tu w obrazie JHWH. Opis teofanii z Psalmu 29 nawi¹zuje do motywów obrazuj¹cych bóstwo burzy: G³os Paùski ponad wodami, zagrzmia³ Bóg majestatu: Pan ponad wodami niezmierzonymi! (Ps 29,3).

WÂłaÂściwy konflikt miĂŞdzy ró¿nymi postaciami naturalistycznych kultĂłw Baala a jahwizmem wywiÂązaÂł siĂŞ po zdobyciu Kanaanu i zetkniĂŞciu siĂŞ z miejscowymi wierzeniami (Sdz 6, 25-32). Mi mo, Âże JHWH pozostawaÂł zawsze narodowym Bogiem Izraela, obok niego oddawano doœÌ powszechnie czeœÌ takÂże miejscowym bĂłstwom, okreÂślanym ogĂłlnie jako baale. Jeszcze czĂŞstszym zjawiskiem byÂł synkretyzm religijny polegajÂący na oddawaniu czci JHWH na sposĂłb kultĂłw kananejskich na wzgĂłrzach (bamot) lub przy ÂświĂŞtych pniach (aszera). NiektĂłrzy krĂłlowie izraelscy (Achab) oraz judzcy (Achaz, Joram i Atalia – por. 2 Krl 11,18; 2 Krn 28,2; Manasses – 2 Krl 21,3) popierali kult Baala z przyczyn politycznych lub z niechĂŞci do jahwizmu. Pod wpÂływem Izebel, ksiĂŞÂżniczki tyryjskiej[35], Âżony Achaba, wybudowano na wet ÂświÂątyniĂŞ Baala w Samarii (1 Krl 16,32) wymordowano prorokĂłw JHWH i wprowadzono eks­tatycznych prorokĂłw Baala do paĂąstwa pó³nocnego. Tych zwal czaÂł Eliasz (1 Krl 17 – 18), definitywnie ich dziaÂłalnoœÌ zniĂłsÂł Jehu w zwiÂązku z zamachem stanu.

W sa mej istocie przekazu biblijnego JHWH i Baal nie majÂą ze sobÂą absolutnie nic wspĂłlnego, co potwierdza religijne zawoÂłanie bojowe proroka Eliasza: Albo Baal, al bo Jahwe! (1 Krl 18,21: WĂłwczas Eliasz zbliÂżyÂł siĂŞ do caÂłego ludu i rzekÂł: «DopĂłkiÂż bĂŞdziecie chwiaĂŚ siĂŞ na obie strony? JeÂżeli Jahwe jest prawdziwym Bogiem, to Jemu sÂłuÂżcie, a jeÂżeli Baal, to sÂłuÂżcie jemu!» Na to nie odpowiedzieli mu ani sÂłowa).

PolemikĂŞ z kultem Baala zawiera bardzo wiele tekstĂłw ST: za pogromcĂŞ kultu Baala w Izraelu uchodzÂą prorocy Izraela, zwÂłaszcza Ozeasz, Jeremiasz i Eliasz, np: I stanie siĂŞ w owym dniu - wyrocznia Pana - Âże nazwie Mnie: “M¹¿ mĂłj”, a juÂż nie powie: “MĂłj Baal”. UsunĂŞ z jej ust imiona BaalĂłw i juÂż nie bĂŞdzie wymawiaĂŚ ich imion (Oz 2,18n). Takich polemik z kultem Baala nieustannie wkradajÂącym siĂŞ do Izraela jest wiele. Wypowiedzi Biblii skierowane przeciw tej idolatrii uÂżywajÂą doœÌ czĂŞsto w liczbie mnogiej okreÂślenia be‘ālĂŽm. W takim kontekÂście uÂżywajÂą tej nazwy jako epitet wspĂłlny ró¿nym bogom – ró¿nym Baalom – o lokalnym zasiĂŞgu.

Seleukidzi popierali kult Baala w Syrii oddaj¹c mu szczególn¹ czeœÌ. Przymuszanie ¯ydów do jego kultu stawa³o siê powodem powstaù ¿ydowskich (1 i 2 Mch). Wielokrotnie w Biblii potêpia siê kult Baala, jeszcze przed czasami machabejskimi.

Odpowiednik ÂżeĂąski Baala, to Baalat, znany szeroko w Palestynie – np. Pani Byblos w listach z Tell el-Amarna. W ST wy stĂŞpuje jedynie w nazwach miejscowoÂści (w Joz 15,11 spotykamy gĂłrĂŞ Baali hl'[]B;h;(-rh;, a w Joz 11,29 jest wymienione miasto Baala hl'[]B;). Kult tej bogini zwiÂązany byÂł niewÂątpliwie z Anat, Asztarte i AszerÂą; tu ciekawe, choĂŚ nie do koĂąca ustalone sÂą zwiÂązki „krĂłlowej nieba”, wymienianej w Biblii (Jr 7,18; 44,17-19.25), a Baalat lub jednÂą z powyÂższych bogiĂą.



Anat
(ug. ‘nt, brak odpowiednika hebr.[36], gr. Αναθ)
ImiĂŞ Anat w ugaryckim piÂśmie klinowym




ImiĂŞ Anat w piÂśmie hieroglificznym (kult Anat, podobnie jak kult bogini Astarte, rozpowszechniÂł siĂŞ takÂże w Egipcie od czasĂłw Nowego PaĂąstwa[37]).



Y. Sukenik, The composite Bow of the Goddess Anath, BASOR 107 (1947) 11-15; N.H. Walls, The Goddess Anat in Ugaritic Myth, Atlanta: Society of Biblical Literature 1992.

SiostrÂą Baala, a zarazem jego kochankÂą i ma³¿onkÂą byÂła Anat – bogini miÂłoÂści, pÂłodnoÂści i wojny. Ma ona podobieĂąstwo do babiloĂąskiej Isztar[38] i podziela z niÂą podwĂłjnÂą rolĂŞ bogini miÂłoÂści i wojny. Jako ma³¿onka Baala nosi przydomek btlt[39] ‘nt „dziewica Anat” (pomimo swych kontrowersyjnych relacji z Baalem – kochanka i Âżona swego brata). Jednak termin ten nie oznacza w tekstach ugaryckich dziewictwa w na szym znaczeniu. Akcent jest tu poÂłoÂżony na wiekuistÂą, Âświe¿¹, dziewczĂŞcÂą kobiecoœÌ.

W jednym z aspektĂłw swej osobowoÂści jawi siĂŞ nam jako zmysÂłowa bogini miÂłoÂści i pÂłodnoÂści, w innym – jako budzÂąca grozĂŞ wojowniczka. Kiedy Baal poniĂłsÂł ÂśmierĂŚ z rĂŞki swego wroga – boga Mot, Anat okrutnie rozprawiÂła siĂŞ z jego zabĂłjcÂą a nastĂŞpnie doprowadziÂła do powstania z martwych swojego ukochanego. W walce za swego zabitego mĂŞÂża daje siĂŞ poznaĂŚ z niepohamowanego okrucieĂąstwa: Zabija narĂłd nad brzegiem morza, wyniszcza ludzi przy wschodzie sÂłoĂąca. Pod niÂą le¿¹ gÂłowy jak piÂłki... WedÂług tekstĂłw z Ugarit posiadaÂła zdolnoœÌ wprowadzania siĂŞ w szaÂł bojowy, podczas ktĂłrego w bitwach ÂścinaÂła gÂłowy „jak kÂłosy” i caÂła zbryzgana krwiÂą zawieszaÂła sobie odrÂąbane rĂŞce pozabijanych wrogĂłw wokó³ pasa, a ich gÂłowy na swoich plecach. Z owego szaÂłu zabijania nieÂłatwo byÂło siĂŞ jej potem wyprowadziĂŚ. Ucieka siĂŞ go gróŸb swemu ojcu Elowi i niecnych do podstĂŞpĂłw (aby zdobyĂŚ Âłuk Aqhata). JeÂśli Baal byÂł gwaÂłtowny i dobrotliwy, to Anat byÂła niepohamowana, porywcza i zawistna.

ImiĂŞ jej ma etymologiczne pokrewieĂąstwo z hebr. t[e ‘ēt, aram. ‘enet i akkad. ‘ettu, co oznacza „czas, los”. Zatem Anat jest upostaciowaniem tego wszystkiego, co rodzi i pochÂłania „czas”[40]. Nazwy miejscowoÂści, takie jak Anatot (ojczyzna proroka Jeremiasza, 20 razy w Biblii, np. Joz 21,18) oraz Bet-Anat (3 razy w Biblii: Joz 19,38; Sdz 1,33 x2) dowodzÂą, Âże bogini ta byÂła czczo na rĂłwnieÂż w Palestynie.

Pomoc Anat odegraÂła znacznÂą rolĂŞ w zakoĂączonych sukcesem staraniach Baala o uzyskanie dominujÂącej pozycji poÂśrĂłd bogĂłw. DziĂŞki jej perswazjom, a nawet groÂźbom, najwyÂższy bĂłg El zdecydowaÂł siĂŞ przekazaĂŚ wÂładzĂŞ Baalowi, pomijajÂąc przy tym wÂłasne dzieci.

Anat ukazuje siĂŞ jako dawczyni Âżycia: wskrzesza Baala, obiecuje nieÂśmiertelnoœÌ Aqhatowi, rodzi Baalowi boskie cielĂŞ (choĂŚ jest rĂłwnieÂż niszczycielkÂą Âżycia, boginiÂą wojny). Przypisywano jej, podobnie jak Baalowi funkcje agrarne, urodzaju (o czym ÂświadczÂą jej tytuÂły „Anat pĂłl” i „Anat orki”); wiÂązano jÂą z cyklem pÂłodnoÂści.

Anat miaÂła skrzydÂła, dziĂŞki ktĂłrym szybko przenosiÂła siĂŞ z miejsca na miejsce[41]. W sztuce zwykle przedstawiano jÂą nagÂą, z symbolami pÂłodnoÂści – kwiatami lilii lub wĂŞÂżami w rĂŞkach, czĂŞsto jadÂącÂą na koniu. W czasie obrzĂŞdĂłw ku czci Anat nierzadko skÂładano w ofierze maÂłe dzieci. UtoÂżsamiana bywa z greckÂą AtenÂą.


Jam
(ug. jm, hebr. jām)
ImiĂŞ Jam w ugaryckim piÂśmie klinowym


BĂłg morza i rzek. ImiĂŞ Jam oznacza w jĂŞzykach semickich po prostu „morze”, Jam czasami nazywany jest takÂże Nahar, co oznacza „rzeka” (hebr. rh'n" nähär). W mitologii Ugarit jest synem Ela, jak inni bogowie; skÂładano mu ofiary i odprawiano jego kult. Przedstawiany jest jako pó³-czÂłowiek, pó³-ryba. Jest bĂłstwem pierwotnego chaosu, reprezentujÂącym potĂŞgĂŞ morza, gniewnego i nieposkromionego; ma wÂładzĂŞ nad burzami i jest sprawcÂą katastrof przez nie wywoÂływanych. Morze jawiÂło siĂŞ staroÂżytnym jako jeden z najgroÂźniejszych Âżywio³ów, byÂło ogromne, nieprzeniknione, tajemnicze. ZaskakiwaÂło swymi ogromnymi falami, burzami, potworami czyhajÂącymi na Âżeglarzy, a gdy wdzieraÂło siĂŞ w lÂąd, zagraÂżaÂło mieszkaĂącom wybrzeÂża (jakimi byli rĂłwnieÂż mieszkaĂący Ugarit).

Jam to g³ówny, obok Mota – boga Âśmierci – przeciwnik Baala. Z nim wÂłasnie Baal byÂł w nieustannym konflikcie. W walce, malowniczo oddanej w micie, zwyciĂŞÂża oczywiÂście Baal, obroĂąca ludzi. Ró¿ne sÂą interpretacje mitu (powiemy o tym poniÂżej): albo walka z “ludami morza” albo walka z pierwotnym morzem-chaosem przy stwarzaniu swiata (zgodnie z Enûma Eliš[42]), albo – czeÂściej – nieustanna walka mieszkaĂącĂłw Ugarit z morskim ÂżywioÂłem. Ugarytyjczycy, jako mieszkancy miasta portowego, na codzieĂą borykali siĂŞ z tym nieopanowanym ÂżywioÂłem. Baal miaÂł broniĂŚ ludzi przed atakami morza, ktĂłre nie raz musiaÂło sprawiĂŚ niezsÂłe kÂłopoty i nie lada spustoszenie.

W mitologii greckiej i rzymskiej jego bliskim odpowiednikiem jest Ofion, ogromny w¹¿, który sprawowa³ w³adzê nad œwiatem, zosta³ wypêdzony z Olimpu i ukry³ siê w morzu.
Jam w Biblii
W Biblii morze (hebr. ~y" jām) jest rĂłwnieÂż ÂżywioÂłem przeciwnym, wrogim Bogu:

Pan króluje, oblók³ siê w majestat, Pan przywdzia³ potêgê i ni¹ siê przepasa³: tak utwierdzi³ œwiat, ¿e siê nie zachwieje. Twój tron niewzruszony od wiecznoœci, Ty jesteœ od wieków, o Bo¿e. Podnosz¹ rzeki, o Panie, rzeki swój g³os podnosz¹, rzeki swój szum podnosz¹. Ponad szum wód rozleg³ych, ponad potêgê morskiej kipieli potê¿ny jest Pan na wysokoœciach (Ps 93,1-4); Czy jestem morzem lub smokiem g³êbiny, ¿eœ stra¿e przy mnie postawi³? (Hi 7,12),

a takÂże wrogim czÂłowiekowi: OgarnĂŞÂły mnie fale Âśmierci i zatrwoÂżyÂły mnie odmĂŞty niosÂące zagÂładĂŞ (Ps 18,5); Przeto siĂŞ nie boimy, choĂŚby waliÂła siĂŞ ziemia i gĂłry zapadaÂły w otchÂłaĂą morza. Niech wody jego burzÂą siĂŞ i kipiÂą, niech gĂłry siĂŞ chwiejÂą pod jego naporem: Pan ZastĂŞpĂłw jest z nami, BĂłg Jakuba jest dla nas obronÂą (Ps 46,3n).

Bóg ma jednak nad morzem ca³kowit¹ w³adzê, o czym œwiadcz¹ powy¿sze cytaty oraz np. pytania retoryczne stawiane przez Boga Hiobowi w Hi 38: Kto bram¹ zamkn¹³ morze, gdy wysz³o z ³ona wzburzone (w. ; Czy dotar³eœ do Ÿróde³ morza? Czy doszed³eœ do dna Otch³ani? (w. 16), wskazujace, ¿e tylko Bóg ma tak¹ w³adzê.

W Starym Testamencie, w przeciwieĂąstwie do religii ugaryckiej, morze nie jest osobowe, nie wystĂŞpuje jako bĂłstwo. Poetyckie obrazy, z ktĂłrymi siĂŞ tu spotykamy, to co najwyÂżej personifikacje – ktĂłre sÂą czĂŞste w Biblii i odnoszÂą siĂŞ np. do rĂŞki czy ramienia BoÂżego, do ducha, mÂądroÂści czy sprawiedliwoÂści BoÂżej.

Morze samo w sobie stanowi groŸny ¿ywio³. Oprócz tego jest w Biblii siedliskiem potworów morskich i si³ demonicznych wrogich Bogu, takich jak: Rahab (bh;r;), Lewiatan (!t'y"w>li), W¹¿ morski (~Y"B; rv,a] vx'n") czy Behemot (tAmheB.), np.:

Ty ujarzmiasz pyszne morze, Ty poskramiasz jego wzdĂŞte baÂłwany. Ty podeptaÂłeÂś Rahaba jak padlinĂŞ, rozproszyÂłeÂś Twych wrogĂłw moÂżnym Twym ramieniem (Ps 89,10n); Wodom nakreÂśliÂł granice, oddzieliÂł ÂświatÂło od mroku. SÂłupy niebieskie siĂŞ chwiejÂą, dr¿¹ce przed Jego groÂźbÂą. PotĂŞgÂą wzburzyÂł pramorze, roztrzaskaÂł Rahaba swÂą mocÂą, wichurÂą oczyszcza strop nieba i WĂŞÂża Zbiega niszczy swÂą rĂŞkÂą (Hi 26,10-13); Ty zmiaÂżdÂżyÂłeÂś Âłby Lewiatana, wydaÂłeÂś go na Âżer potworom morskim (Ps 74,14); W Ăłw dzieĂą Pan ukarze swym mieczem twardym, wielkim i mocnym, Lewiatana, wĂŞÂża pÂłochliwego, Lewiatana, wĂŞÂża krĂŞtego; zabije teÂż potwora morskiego (Iz 27,1); Oto Behemot[43] – jak ciebie go stworzyÂłem (Hi 40,15; por. teÂż Iz 51,9; Hi 3,8; 40,25; Ps 104,26 i inne).

Jak widzimy, równie¿ nad nimi (jak nad samym morzem) Bóg posiada absolutn¹ w³adzê, jest ich stworzycielem. Obrazy te i postacie wystêpuj¹ g³ównie w literaturze poetyckiej Starego Testamentu i maj¹ tu charakter literacki, przenoœny, a nie rzeczywisty.

cd...

Mot
(ug. mt, hebr. mĂ´t jako st. const. od māwet – „ÂśmierĂŚ”)
ImiĂŞ Mot w ugaryckim piÂśmie klinowym


BĂłg Âśmierci i Âświata podziemnego. ByÂł to fenicki bĂłg wysuszonej letnim skwarem ziemi, a zatem niejako odpowiadaÂł za suszĂŞ, bezpÂłodnoœÌ i ÂśmierĂŚ. Jest teÂż panem Âświata podziemnego, zwanego „trupiarnia ziemi” i wÂładcÂą Âświata umarÂłych. W toczonej z nim co roku walce Baal gin¹³, ginĂŞÂła wtedy roÂślinnoœÌ, nastĂŞpowaÂła pora sucha, a Baal, bĂłg deszczu i burzy, zstĂŞpowaÂł do Âświata podziemnego, aby z nastaniem jesieni powstaĂŚ z martwych. Nieustanna walka miĂŞdzy Âżyciem a ÂśmierciÂą byÂła tematem dramatycznego mitu, ktĂłry g³êboko poruszaÂł i przynosiÂł oczyszczenie wewnĂŞtrzne. Co roku ratowaÂła Baala przed wrogim mu Motem bogini Anat.

ÂŚmierci i zmartwychwstanie Baala byÂło, jak widaĂŚ, mitycznym wyobraÂżeniem tego, co dzieje siĂŞ na ziemi – zmian pĂłr roku. Lato w tamtych terenach to pora, gdy przyroda zamiera, wszystko zasycha wypalone sÂłoĂącem orientalnego lata (u nas takÂą porÂą jest zima). Ta pora jednak jest potrzebna, aby ziemia odÂżyÂła. Mot nasyciwszy siĂŞ ciaÂłem Baala, nie moÂże go dÂłuÂżej upilnowaĂŚ i utrzymaĂŚ. Anat, wyobraÂżajÂąca ÂźrĂłdÂło[44], przenosi ciaÂło Baala na wynios³¹ gĂłrĂŞ Safon, na niebie zaÂś ukazuje siĂŞ oÂżywcza chmura (znak Baala), zwiastujÂąca zmartwychwstanie boga i powrĂłt Âżycia na ziemi.
Mot w Biblii
ÂŚmierĂŚ w Biblii (hebr. tAm mĂ´t, st. const. od tw<m' māwet; tWm – umrzeĂŚ; czesto w zwrocie mĂ´t yûmät – dosÂł. ÂśmierciÂą umrzeĂŚ) moÂże byĂŚ si³¹ wrogÂą czÂłowiekowi – ale nie Bogu. ÂŚmierĂŚ, ktĂłra wÂłada w Szeolu jest przeciwnikiem wszystkich stworzeĂą BoÂżych. Jest porĂłwnywalna z si³¹ morza (Jam): OgarnĂŞÂły mnie fale Âśmierci i zatrwoÂżyÂły mnie odmĂŞty niosÂące zagÂładĂŞ (Ps 18,5). WystĂŞpuje w paralelizmie z Szeolem: Do Szeolu sÂą gnani jak owce, pasie ich ÂśmierĂŚ, zejda prosto do grobu (Ps 18,6; 89,48). RĂłwnieÂż (jak Morze) jest niosobowa, lecz bywa upersonifikowana: Czy mam ich wyrwac z Szeolu albo od ÂŚmierci wybawiĂŚ? Gdzie twa zaraza, o ÂŚmierci, gdzie twa zagÂłada, Szeolu? (Oz 13,14).

Jest wiĂŞc w Bibli potĂŞÂżnÂą si³¹, ktĂłra czyha na kaÂżdego czÂłowieka. Jej potĂŞgĂŞ i niepokonalnoœÌ dobrze wyraÂża fragment z PieÂśni nad PieÂśniami: Bo jak ÂśmierĂŚ poteÂżna jest miÂłoœÌ, a zazdroÂśc jej gwaÂłtowna jak Szeol (8,6). Fregment ten jest wyraÂźnÂą biblijnÂą metaforÂą uosobionej siÂły kananejskiego bĂłstwa Mot  - co potwierdza ukryta obecnoœÌ w tym i kolejnym wersecie innych bĂłstw kananejskich: Reszepa (jej Âżar to Âżar ognia: hebr. riszpeha riszpe esz) i Jama (wody wielkie nie zdoÂłajÂą ugasiĂŚ miÂłoÂści, nie zatopiÂą jej rzeki).

Dagon / Dagan
(ug. dgn, hebr. Dägôn)
ImiĂŞ Dagon w ugaryckim piÂśmie klinowym

Bóg zbo¿a. Prawdopodobnie opiekowa³ siê on rolnictwem i zbo¿em. G³ówny bóg czczony przez pó³nocno-zachodnie ludy semickie. Czcili go m.in. Fenicjanie, Amoryci, mieszkaùcy Ebli i Ugarit (jako ojca Baala) oraz nap³ywowi Filistyni, którzy prawdopodobnie uznawali go za swego g³ównego boga i w³adcê mórz (por. 1 Sm 5). W mieœcie Aszdod sta³a jego œwi¹tynia. W tradycji chrzeœcijaùskiej Dagon uznawany jest za demona.
Dagon w Biblii
W Biblii Dagon pojawia siĂŞ z imienia siedemnaÂście razy; np. w Sdz 16, 23nn, 1 Sam 5,1-7 oraz 1 Mch 10,83nn – jako bĂłstwo kananejskie czy filistyĂąskie. Znamienna jest konfrontacja tego boga, g³ównego boga FilistynĂłw, z ArkÂą Przymierza reprezentujÂącÂą jedynego Boga IzraelitĂłw, opisana w 1 Sm 5,1-5:

Tymczasem Filistyni zabrawszy Arkê Bo¿¹ zanieœli j¹ z Eben-Haezer do Aszdodu. Wziêli nastêpnie Filistyni Arkê Bo¿¹ i wnieœli do œwi¹tyni Dagona i ustawili przed Dagonem. Gdy wczesnym rankiem mieszkaùcy Aszdodu wstali i weszli do œwi¹tyni Dagona, spostrzegli, ¿e oto Dagon le¿a³ twarz¹ do ziemi przed Ark¹ Paùsk¹. Podniós³szy Dagona znów ustawili go na jego miejscu. Ale gdy nastêpnego dnia wstali wczesnym rankiem, zauwa¿yli, ¿e Dagon znów le¿y twarz¹ do ziemi przed Ark¹ Paùsk¹, a g³owa Dagona i dwie d³onie r¹k s¹ odciête na progu, na swoim miejscu pozosta³ jedynie tu³ów Dagona. Dlatego w³aœnie kap³ani Dagona i wszyscy wstêpuj¹cy do domu Dagona nie depcz¹ progu Dagona w Aszdodzie do dnia dzisiejszego.

Inny waÂżny epizod biblijny z Dagonem zawiera KsiĂŞga SĂŞdziĂłw. NiezwyciĂŞÂżony dotÂąd Samson, po zdradzie przez ÂżonĂŞ DalilĂŞ, zostaÂł pojmany przez FilistynĂłw, ktĂłrzy obciĂŞli mu wÂłosy i wyÂłupili oczy. WÂładcy filistyĂąscy zebrali siĂŞ, aby na czeœÌ swego boga Dagona zÂłoÂżyĂŚ wielkie ofiary. Oddawali siĂŞ radoÂści i mĂłwili: «Oto bĂłg nasz wydaÂł w nasze rĂŞce Samsona, wroga naszego».  WidziaÂł to lud i sÂławiÂł swego boga, woÂłajÂąc: «Oto bĂłg nasz wydaÂł w nasze rĂŞce Samsona, wroga naszego, tego, ktĂłry pustoszyÂł nasz kraj i wielu spoÂśrĂłd nas pozabijaÂł» (16,23n). Lud filistyĂąski sÂławi swego boga Dagona za zwyciĂŞstwo – jednak konfrontacja znĂłw wypada na korzyœÌ JHWH. Samson, wezwawszy Boga, zwala kolumny domu, przez co niszczy przybytek Dagona, a wraz z nim zabija wÂładcĂłw oraz tysiÂące ludnoÂści filistyĂąskiej (zob. Sdz 16), sam ginÂąc bohaterskÂą ÂśmierciÂą.


Asztarte (Athtart lub Aztarte)
(ug. ‘ttrt, hebr. tr<Tov.[; ‘aštōret, gr. Αστάρτη)
ImiĂŞ Asztarte w ugaryckim piÂśmie klinowym


Astarte, pod imieniem ‘Asztart (‘ttrt) pojawia w tekstach z Ugarit, gdzie razem z boginiÂą Anat wspiera Baala w walce z jego wrogami. Teksty mitologiczne poÂświĂŞcajÂą jej znacznie mniej uwagi niÂż teksty liturgiczne. Astarte czczono takÂże w Egipcie gdzie jej kult wprowadzili Hyksosi.

Ta bogini pÂłodnoÂści (nazywana „boginiÂą pĂłl”) toÂżsama jest z babiloĂąsko-asyryjskÂą boginiÂą Isztar (wystĂŞpujÂącÂą w tekstach akadyjskich) i sumeryjskÂą InannÂą (PaniÂą Niebios). UtoÂżsamiana takÂże z planetÂą Wenus, a w Grecji z AfrodytÂą.

Nieod³¹cznym elementem kultu Astarte byÂły akty seksualne speÂłniane pomiĂŞdzy wyznawcami odwiedzajÂącymi ÂświÂątyniĂŞ a specjalnymi kapÂłankami zwanymi kedesza. CzeœÌ oddawano rĂłwnieÂż palÂąc kadzidÂła, skÂładajÂąc w ofierze produkty spoÂżywcze, zwierzĂŞta a niekiedy takÂże maÂłe dzieci. Kult Astarte – nazywanej teÂż KrĂłlowÂą Niebios bardzo rozpowszechniÂł siĂŞ takÂże wÂśrĂłd IzraelitĂłw, o czym wspomina Biblia (Jr 7,18; 44,17-19.25). SpotykaÂło siĂŞ to ze sprzeciwem kapÂłanĂłw i prorokĂłw JHWH. Od jej imienia pochodzi hebr. imiĂŞ Estera (rTes.a,).



PozostaÂłe bĂłstwa
To naczelne bĂłstwa panteonu Ugarit. PoÂśrĂłd bĂłstw o mniejszym znaczeniu w cyklu Baala i w poemacie o Aqhacie pojawia siĂŞ Koszar (zwykle pod podwĂłjnym imieniem: Koszar-wa-Hasis – ktr-w-hss – czyli „zrĂŞczny i zdolny/pomysÂłowy”), ktĂłry analogicznie do greckiego Hefajstosa, funkcjonuje jako patron rzemiosÂła. Jest jednak nie tylko kowalem, ale zÂłotnikiem i budowniczym; pochodzi z Kaftor (semickie, biblijne okreÂślenie Krety). ByÂł on budowniczym paÂłacu Baala, twĂłrcÂą magicznych maczug, ktĂłrymi Baal walczyÂł z Jamem oraz twĂłrcÂą cudownej broni, Âłuku wrĂŞczonego Akhatowi[45]. Miejscem jego pobytu byÂła w mitologii ugaryckiej Kreta.

W Ugarit pojawia siĂŞ teÂż sporadycznie bĂłstwo solarne Szapasz, ktĂłrego imiĂŞ oznacza po prostu sÂłoĂące[46] (por. hebr. vm,v, šemeš). Przypuszcza siĂŞ, Âże ugaryckie imiĂŞ bĂłstwa ewoluuje od formy šamšu – šampšu – šapšu. To ÂżeĂąskie bĂłstwo nosiÂło tytuÂł nrt ’ilm – „lampa bogĂłw” (lub raczej „ÂświatÂłoœÌ bogĂłw”). Jej udziaÂł w pogrzebie Baala wynika zapewne z obserwacji, Âże sÂłoĂące wysusza wody, ktĂłre spadÂły na ziemiĂŞ (por. Iz 55,10).

Inne bĂłstwa wystĂŞpujÂą sporadycznie, czasem tylko raz w tekstach i nie bĂŞdziemy ich tu omawiaĂŚ. Zainteresowanych odsyÂłam do podanej literatury.

Panteon Ugarit a Stary Testament

Analiza panteonu ugaryckiego, ktĂłry jest w jakiejÂś mierze reprezentatywny dla wierzeĂą Kanaanu, pokazaÂła nam wiele analogii, miejsc stycznych i wiele elementĂłw, ktĂłre wprost z niego przeniknĂŞÂły do Biblii. Bogaty ugarycki Âświat bogĂłw (El, Baal, Aszera, Jam, Mot, Dagon i inni) pojawia siĂŞ w Biblii wielokrotnie. SprĂłbujmy to podsumowaĂŚ.

JuÂż patriarchowie byli czcicielami Boga „Ela”, funkcjonujÂącego w Kanaanie[47] (por. biblijne tytuÂły niejahwistyczne Boga, wymienione wyÂżej w punkcie o Elu), ktĂłry staÂł siĂŞ ich wÂłasnym „Bogiem ojcĂłw”. Stopniowe samoobjawianie siĂŞ Boga Jedynego nie oznaczaÂło caÂłkowitego zerwania z przeszÂłoÂściÂą, rewolucji wiedzy i zwyczajĂłw, ani wejÂścia w caÂłkowicie nowy, nieznany Âświat religijny. BĂłg, ktĂłry im siĂŞ objawiaÂł, byÂł im jakoÂś znany (byĂŚ moÂże na zasadzie pierwotnego objawienia danego caÂłej ludzkoÂści). OczywiÂście naleÂży uwzglĂŞdniĂŚ kontekst historyczny, w ktĂłrym patriarchowie siĂŞ poruszali – politeizm w kontraÂście do ich wiary w „Boga ojcĂłw”.

Wieki póŸniej Izrael wychodz¹cy z Egiptu pod wodz¹ Moj¿esza napotka now¹ trudnoœÌ. Hebrajczycy nie byli ludem tak licznym, tak dobrze zorganizowanym pod wzglêdem materialnym, spo³ecznym czy politycznym, jak to ukazuje Ksiêga Wyjœcia i Liczb[48]. Wiemy, ¿e z Egiptu mog³y wyjœÌ pewne pokolenia hebrajskie (Ibri), a ich protoplastów szuka siê wœród ludnoœci okreœlanej mianem Habiru czy Hapiru. Jest to bardziej kategoria spo³eczna ni¿ narodowoœciowa, pojawiaj¹ca siê w ca³ej Azji Mniejszej, tak¿e w Egipcie i Palestynie od III tysi¹clecia a¿ po XI w. Oznacza ludzi bez ojczyzny i okreœlonego miejsca w strukturze spo³ecznej, imaj¹cych siê ró¿nych dochodowych zajêÌ, np. pobierania ce³, czasem uciekaj¹cych siê do rozboju. Hebrajczycy wkraczaj¹cy do Kanaanu pod wodz¹ Jozuego byli ludem s³abiej rozwiniêtym kulturowo i materialnie od ludnoœci, któr¹ tu zastali. Sposób walki Hebrajczyków przedstawiony w Ksiêdze Jozuego wskazuje na m³ody naród koczowników przyby³ych z pustyni, jakimi faktycznie byli Izraelici. Nie maj¹ oni znajomoœci techniki i taktyki oblê¿niczej, stosowanej przez mocarstwa owych czasów. Ich czyny wojenne poprzedzone s¹ zawsze akcj¹ rozpoznawcz¹, potem stosuje siê podstêp, zaskoczenie, poœcig i walkê wrêcz, w zale¿noœci od okolicznoœci.

A wiec mamy mÂłody lud koczowniczy, a z drugiej strony Kanaan i jego wysoka, rozwiniĂŞta kultura materialna. Pobudowane miasta-twierdze, rozbudowany system fortyfikacji, dobra znajomoœÌ obrĂłbki Âżelaza (podczas gdy dla IzraelitĂłw bĂŞdzie to dopiero zetkniĂŞcie z Âżelazem), Âżelazne rydwany Kanaanu. Potwierdza to opis bitwy pokoleĂą izraelskich z Kananejczykami w Sdz 4 – 5. Tekst mĂłwi o Âświetnym uzbrojeniu KananejczykĂłw (armia 900 rydwanĂłw) i sÂłabym IzraelitĂłw. Ci jednak niespodziewanie zwyciĂŞÂżyli wÂłaÂśnie dziĂŞki takiemu stosunkowi broni – przy ulewie, deszczu, bÂłocie i wylanym potoku Kiszon lekkie uzbrojenie HebrajczykĂłw staÂło siĂŞ ich przewagÂą, a ciĂŞÂżkie rydwany KananejczykĂłw staÂły siĂŞ ich grobem.

Ten mÂłody lud wkracza do Kanaanu ze swym doÂświadczeniem wyprowadzenia, wyjÂścia, ucieczki z Egiptu i doÂświadczeniem Synaju (objawienia Boga JHWH) jako jedynym skarbie i dziedzictwie. Wkracza do kraju, gdzie jest rozwiniĂŞty kult boga Ela, a jeszcze bardziej rozpowszechniony i wpÂływowy kult Baala i Aszery pod ró¿nymi postaciami. ObrzĂŞdy rytualne przypominaÂły te znane juÂż i praktykowane wÂśrĂłd HebrajczykĂłw, ale zawieraÂły teÂż inne, ponĂŞtne elementy, krwawe i zmysÂłowe zarazem. Ofiary z ludzi, prostytucja sakralna, rozbudowana mitologia – to wszystko zapewniaÂło magicznÂą moc, urodzaj polom i pÂłodnoœÌ bydÂłu i ludziom.

ChociaÂż Biblia bĂŞdzie na kaÂżdym kroku surowo potĂŞpiaĂŚ wszystkie ryty kananejskie[49], to jednak bĂŞdÂą one przez caÂłe wieki fascynowaĂŚ HebrajczykĂłw, zwÂłaszcza gdy osiedlÂą siĂŞ tu na staÂłe. Ich doÂświadczenie Boga Âżywego, Boga jedynego i zazdrosnego bĂŞdzie siĂŞ im mieszaĂŚ z zastanymi, tak ciekawymi i ponĂŞtnymi kultami. Mamy tego w Biblii wielokrotne przykÂłady. W Starym Testamencie czci siĂŞ wprost w sposĂłb baÂłwochwalczy bogĂłw kananejskich (np. krĂłl Achab), ale takÂże nie wprost, poÂśrednio – gdy czci siĂŞ JHWH pod postaciÂą byka (Baala), steli (Aszery), czy wyÂżyny (bama(h)), gdy skÂłada siĂŞ ofiary z dzieci („przeprowadza dziecko przez ogieĂą”) czy uprawia nierzÂąd sakralny. Prorocy, potem kapÂłani bĂŞdÂą niezmordowanie walczyĂŚ z tym synkretyzmem religijnym, choĂŚ czasem bĂŞdzie to wyglÂądaĂŚ na „walkĂŞ z wiatrakami”. ZwÂłaszcza dla tej walki z baalizmem zasÂłu¿¹ siĂŞ w IX w. Eliasz, pogromca kapÂłanĂłw Baala, w VIII w. Ozeasz, a pod koniec VII w. Jeremiasz.

TakÂże instalacja HebrajczykĂłw w Kanaanie nie byÂła szybkim podbojem caÂłego terenu – jak to czasem sobie wyobraÂżamy na podstawie niektĂłrych danych KsiĂŞgi Jozuego[50] – lecz raczej procesem podbojĂłw, paktĂłw, infiltracji i ukÂładĂłw rozÂłoÂżonym przynajmniej na dwa wieki. Prawo cheremu, prawo klÂątwy (hebr. ~r,xe)[51], tak czĂŞsto przywoÂływane w KsiĂŞdze Jozuego i tak restrykcyjnie przestrzegane[52] miaÂło wÂłaÂśnie ten cel, aby uchroniĂŚ mÂłodego Izraela przez „zaraÂżeniem siĂŞ” pogaĂąskim kultem. Dla naszej wraÂżliwoÂści moÂże uchodziĂŚ ono za barbarzyĂąskie i okrutne, ale trzeba oceniaĂŚ tĂŞ kwestiĂŞ z perspektywy religijnej, z perspektywy autora natchnionego. Deuteronomista[53], od ktĂłrego pochodzi zdecydowana wiĂŞkszoœÌ wzmianek o prawie cheremu, wydaje siĂŞ wyraÂżaĂŚ swĂłj Âżal, Âże Izraelici nie wytĂŞpili KananejczykĂłw i ulegli baalizmowi.

Od niszczÂącego wiarĂŞ wpÂływu religii kananejskiej naleÂży odró¿niĂŚ proces czĂŞÂściowej asymilacji kulturowej. Badania literatury Starego Testamentu na tle innych literatur Bliskiego Wschodu wykazujÂą, Âże Izrael potrafiÂł przyswoiĂŚ wiele aspektĂłw religijnych swego Âśrodowiska, przeksztaÂłciwszy je jednoczeÂśnie w Âśrodki wyrazu swojej wÂłasnej wiary. SzczegĂłlny charakter doÂświadczenia Izraela – doÂświadczenie Synaju – rzÂądzi wiarÂą autorĂłw natchnionych. To doÂświadczenie pozwoli im poddaĂŚ wszystko, z czym siĂŞ stykajÂą temu jednemu kryterium – kryterium wiary jahwistycznej – i z napÂływowych elementĂłw „wykorzystaĂŚ” te neutralne, a napiĂŞtnowaĂŚ destrukcyjne.

http://sites.google.com/site/orygenesorgblog/Home/strefa-studentow/ugarit-religia-i-literatura

cd..





[1] PojawiajÂą siĂŞ teÂż okreÂślenia tej ofiary jako „ofiara zapokojna, pokojowa” czy „ofiara zbawienia”, inspirowane przekÂładem greckim (eivrhniko,j).


[2] Nazwa tej ofiary pojawia siê zawsze w l. mnogiej (šelamÎm), poza jednym wyj¹tkiem: Am 5,22.


[3] Lamentacje nad umierajacym KirtÂą wyspiewujÂą takÂże jego syn, Ilchu, oraz cĂłrka Oktawia.


[4] Intronizacyjny Ps 110 mĂłwi o krĂłlu (Mesjaszu) „TyÂś kapÂłanem na wieki, na wzĂłr Melchizedeka” (w. 4).


[5] Tradycja chrzeÂścijaĂąska odnosi ten psalm mesjaĂąski do osoby Jezusa KrĂłla, Syna BoÂżego.


[6] TytuÂł „sÂługa” napotykany jest w literaturach staorwschodnich na okreÂślenie poddanych jakiegoÂś suwerena lub czcicieli jakiegoÂś bĂłstwa.


[7] W jednym z mitĂłw Ugarit ’epod oznacza sukniĂŞ bogini Anat.


[8] Wiemy z literatury starowschodniej, Âże w tamtej strefie kulturowej obchodzono tzw. ÂŚwiĂŞto Nowego Roku Akitu, ktĂłre rozpoczynaÂło siĂŞ pierwszego dnia nowego roku i trwaÂło siedem dni i byÂło wspomnieniem (cyklicznym odnowieniem) stwĂłrczego aktu boga. Stary Testament zna na pewno to ÂświĂŞto, choĂŚby z Babilonu, gdzie uroczystoÂści ku czci Marduka obchodzone byÂło bardzo hucznie.


[9] Rok kalendarzowy w Ju dzie przez wiĂŞkszoœÌ okresu monarchii rozpoczynaÂł siĂŞ jesieniÂą, czyli w miesiÂącu Etanim (nazwa kananejska) czyli po niewoli Tiszri (od babiloĂąskiego Tišritu, tzn. „poczÂątek” – wrzesieĂą/paÂździernik). Jednak w okresie wygnania i po nim rok zaczynaÂł siĂŞ na wios nĂŞ od miesiÂąca Abib (nazwa kananejska). Pod wpÂływem BabiloĂączy kĂłw kananejskÂą nazwĂŞ awiw zastÂąpiono nazwÂą Nisan (od babiloĂąskie go Nisānnu).


[10] Por. CTA 36. Szerzej J. Gray, Ba‘al’s Atonement, UF 3 (1971) 69-70; N. Wyatt, Atonement Theology in Ugarit and Israel, UF 8 (1976) 415-430.


[11] Syria 17 (1936) pl. 14, s. 115-119; ANEP, s. 608.


[12] Szerzej zob. P.D. Miller, The MrzH Text (transliteracja, wokalizacja i tÂłumaczenie tekstu wraz z komentarzem), w: L.R. Fischer (red.), The Claremont Ras Shamra Tablets (Analecta Orientalia 48), Roma: Editrice Pontificio Istituto Biblico 1971, ss. 37-51.


[13] Czterech spoÂśrĂłd nich – Adad, El, Dagan, Rešef – to bogowie znani z tekstĂłw z Ebli, z drugiej poÂłowy III tysiÂąclecia przed Chr. Z koĂącem III tysiÂąclecia pojawili siĂŞ tu bogowie AmorytĂłw, a w poÂłowie II tysiÂąclecia – HurytĂłw.


[14] Pierwszy opublikowany taki spis (bĂłstw i ofiar im przynaleÂżnych) zob. w Syria 10 (1929), pl. LXI.


[15] W mitach Mezopotamii bogowie stwarzajÂą ludzi wÂłaÂśnie po to, aby ci im usÂługiwali (zob. np. Enûma Eliš).


[16] ZachowaÂł siĂŞ tylko jeden peÂłniejszy opis takiego zebrania, ktĂłremu przewodniczyÂł sam El, majÂąc u boku Baala. Odbywa siĂŞ ono na „gĂłrze Ela”, a nazywa siĂŞ „zebraniem ogó³u”.


[17] Wyraz w warstwie dÂźwiĂŞkowej identyczny z innym wyrazem, odmienny jednak od niego w warstwie znaczeniowej, a takÂże graficznej, np. morze i moÂże, buk i bĂłg.


[18] M.H. Pope, El in the Ugaritic Texts, Leiden: Brill 1955. Kult boga o imieniu El na terenie zachodniosemickim potwierdzi³y inskrypcje aramejskie z VIII w. przed Chr., odkryte w czasie wykopalisk niemieckich w Zend¿irli (1880-1902), a potem napis na steli znalezionej ok. 1930 roku w Sfire (ok. 25 km na po³udniowy wschód od Aleppo); zob. R. de Vaux, El et Baal le dieu des peres et Yahweh, Ugaritica 6 (1969), s. 501-518; W. Hermann, Ps 19 und der kananäische Gott Ilu, UF 19 (1987), s. 75-78.


[19] Zob. szerzej panoramiczne ujêcie tytu³ów niejahwistycznych Boga w: M. Rose, Names of God in the OT, w: ABD, t. IV, s. 1004-1009. Por te¿ G. Odasso, Patriarchowie jako czciciele Elim (rozdzia³), w: G. Odasso, Biblia i religie (Myœl Teologiczna 52), Kraków: Wydawnictwo WAM 2005, 97nn.


[20] Jako wzĂłr dla krĂłlĂłw ziemskich jawi siĂŞ on Kircie (KTU 1.4 I 35-43).


[21] W przypadku porywczej bogini Anat jest to teÂż Âśrodkiem zapewnienia bezpieczeĂąstwa osobie krĂłlewskiej (KTU 1.3 V 10-29).


[22] Stela opublikowana w 1937 roku w Syria 18 (1937), s. 88, pl. XVII. Zob. teÂż ANEP, s. 493.


[23] Wybroczyny (Âłac. petechiae) sÂą maÂłymi czerwonymi lub fioletowymi plamkami na ciele spowodowanymi przez niewielkie krwawienia z uszkodzonych naczyĂą kapilarnych.


[24] TÂłum. za: ÂŁ. ToboÂła, Cykl Baala z Ugarit (Teksty staroÂżtnej Palestyny i Syrii 1), KrakĂłw - Mogilany 2008, s. 147.


[25] Wrzeciono (plk – KTU 1.4 II 3 i 4) w jej rĂŞce interpretowane bywa jako kolejny atrybut – bogini przeznaczenia – ale wydaje siĂŞ to nadinterpretacjÂą. Wrzeciono naleÂżaÂło do typowych zajĂŞĂŚ kobiecych, co poÂświadcza kontekst tego obrazu w micie oraz sama Biblia np. w akrostychicznym poemacie o dzielnej niewieÂście (Prz 31,10-31).


[26] Dlaczego nazwy funkcjonujÂą w l. mn., wyjaÂśniĂŞ przy okazji omawiania Baala.


[27] G. Odasso, Biblia i religie (MyÂśl Teologiczna 52), KrakĂłw: Wydawnictwo WAM 2005, 218n.


[28] R. Dussand, Le vrai nom de Baal, Revue de l’historie des religions 113 (1936), s. 5-20.


[29] Przed odkryciami w Ras Szamra Baal-Hadad uchodzi³ za jedno z pomniejszych bóstw Syrii, dopiero teksty ugaryckie zarysowa³y najlepiej jego sylwetkê i pozycjê. Przedtem badacze byli zdani na pochodz¹ce z póŸniejszych epok i doœÌ ogólnikowe wzmianki o Baalu, w których indywidualne jego cechy rysowa³y siê doœÌ mgliœcie. By³y to sk¹pe informacje Ÿróde³ epigraficznych fenickich, aramejskich i punickich oraz polemiczne wypowiedzi autorów biblijnych.


[30] Por. paralelne mity mezopotamskie ....


[31] Baal spotka³ j¹ sp³ywaj¹c na dó³ z chmur. Mitologiczny obraz przedstawia po³¹czenie siê byka Baala z krow¹ Anat. Owocem tego spotkania jest boskie cielê.


[32] BT tÂłumaczy Iszbaal, gdyÂż to ta sama postaĂŚ.


[33] BT tÂłumaczy Meribbaal, gdyÂż to ta sama postaĂŚ.


[34] Jam – ugaryckie bĂłstwo morza, z ktĂłrym walczyÂł Baal (omĂłwione poniÂżej).


[35] Izebel to ksiĂŞzniczka fenicka, cĂłrka krĂłla Tyru, Ittobaala.


[36] Rekonstruuj¹c imiê z nazw miejscowoœci (Anatot; Bet-Anat) uzyskamy imiê tn"[] `ånät.


[37] WedÂług jednego z tekstĂłw egipskich Anat i bogini Asztart byÂły wielkimi boginiami, ktĂłre mogÂły pocz¹Ì, zajœÌ w ci¹¿ê, ale nie mogÂły urodziĂŚ, „gdyÂż Horus je zapieczĂŞtowaÂł, a Set je otwieraÂł”. Tekst ten Âświadczy o przyjĂŞciu w Egipcie kananejskiej mitologii; ukazuje Anat jako boginiĂŞ wojowniczkĂŞ, opiekunkĂŞ faraona.


[38] Np. Anat w zamian za cudowny ³uk proponuje Aqhatowi najpierw z³oto i srebro, a potem nieœmiertelnoœÌ. Aqhat dumnie odrzuca te atrakcyjne propozycje. Podobn¹ propozycjê otrzyma³ wczeœniej Gilgamesz od bogini Isztar i równie¿ dumnie j¹ odrzuci³.


[39] Por. hebr. hl'WtB. betûāl(h) – dziewica.


[40] NiektĂłrzy jednak wywodzÂą jej imiĂŞ od rdzenia ugaryckiego ‘n („ÂźrĂłdÂło”; hebr. !yI[, gdzie imiĂŞ ‘nt byÂłoby l. mnogÂą tego rzeczownika.


[41] DziĂŞki nim doprowadziÂła teÂż do Âśmierci Aqhata.


[42] Tu Tiamat (Ocean) i Apsu (Ocean wody s³odkiej) s¹ ¿eùsk¹ i mêsk¹ si³¹ wodn¹ przeciwn¹ bóstwu, jak Jam w Ugarit Baalowi, a morze w Biblii Bogu.


[43] W polskich tÂłumaczeniach pojawia siĂŞ tu „hipopotam”, jako najbardziej pasujÂący do opisu. Jednak chodzi najprawdopodobniej o jednego z owych „potwĂłrĂłw” morskich, ktĂłrych Semici wyobraÂżali sobie na ró¿ne sposoby. Potwierdza to kolejny potwĂłr (Lewiatan), ktĂłry pojawi siĂŞ w nastĂŞpnych wersetach (Hi 40,25).


[44] NiektĂłrzy wywodzÂą jej imiĂŞ ‘nt od l. mn. mianownika ‘n („ÂźrĂłdÂło”; hebr. !yI[; „oko” lub „ÂźrĂłdÂło”).


[45] Zob. P. Xella, Paolo, L’ĂŠpisode de ‘dnil’ et ‘kothar’ (KTU 1.17 = CTA 17 V 1-31) et Gen 17: 1-16, Vetus Testamentum 28 (1978), s. 483-88.


[46] Zob. szerzej A. Caquot, La divinitĂŠ solaire ougaritique, Syria 36 (1959), s. 90-101.


[47] Zob. G. Odasso, Patriarchowie jako czciciele Elim (rozdziaÂł), w: G. Odasso, Biblia i religie (MyÂśl Teologiczna 52), KrakĂłw: Wydawnictwo WAM 2005, 97nn, szczeg. 105.


[48] Wystarczy przywoÂłaĂŚ znane wyliczenie, Âże wedÂług Biblii Izrael nazajutrz po opuszczeniu Egiptu liczyÂł ok. 2,5 miliona ludzi (liczba uzyskana z Lb 1,46). CaÂła zaÂś ludnoœÌ Egiptu liczyÂła wtedy od 3 do 4,5 miliona ludzi. Takie wiĂŞc wydarzenie musiaÂło byĂŚ dla Egiptu prawdziwÂą katastrofÂą – utrata tak potĂŞÂżnej liczby niewolnikĂłw, rabunek przez nich srebra i zÂłota, utrata armii faraona. Jednak Âżadnych podobnych wzmianek nie znajdujemy w dokumentach Nowego PaĂąstwa egipskiego.


[49] Zob. szerzej np. P.H. Pfeiffer, The Polemic against Idolatry in the Old Testament, JBL 43 (1924), s. 229-240. Autor wychodzi od Ezechiela i redaktorĂłw deutronomistycznych i starannie analizuje wybrane teksty biblijne.


[50] Inne dane Joz i Sdz wskazujÂą, Âże przydzielenie ziemi Kanaan poszczegĂłlnym pokoleniom oznacza bardziej prawo ich posiadania i wywalczenia ich sobie, niÂż faktyczne nadanie ziemi (zob. np. Joz 17,12n; 17,14-18).


[51] NakazywaÂło, aby wszelkie dobra uzyskane ze zwyciĂŞstwa w ÂświĂŞtej wojnie (wojnie JHWH) byÂło poÂświecone Bogu: ludzi zabijano, wszelkie przedmioty palono, miasto rujnowano, a zÂłoto i srebro szÂły do skarbca ÂświÂątyni. ByÂł to zwyczaj zakorzeniony wÂśrĂłd ludĂłw staroÂżytnego Wschodu. MĂłwi o nim np. sÂławna stela Meszy (tam po raz pierwszy w ÂźrĂłdÂłach pozabiblijnych pojawia siĂŞ imiĂŞ JHWH – pismem paleohebrajskim).


[52] Akan, który wbrew nakazowi Bo¿emu niedope³ni³ prawa cheremu, zosta³ ukamienowany (zob. ca³¹ historiê w Joz 7).


[53] OkreÂślenie autora, czy szkoÂły autorskiej, odpowiedzialnej za stworzenie kompozycji od KsiĂŞgi Jozuego po DrugÂą KrĂłlewskÂą. Deuteronomista pisze w VII-VI w. przed Chr. Za „ojca dzieÂła deuteronomistycznego” – tego, ktĂłry ustaliÂł jednoœÌ literackÂą Joz – 2 Krl, uchodzi niemiecki egzegeta M. Noth.

http://sites.google.com/site/orygenesorgblog/Home/strefa-studentow/ugarit-religia-i-literatura