4. PROGRAMOWY ANTYSEMITYZM KOÂŚCIOÂŁAhttp://nwomedia.pl/artykul.php?id=2676KoÂścioÂłowi nie wystarczaÂło jednak takÂże naboÂżne polowanie na pogan, muzuÂłmanĂłw, „kacerzy”, czarownice — do³¹czono do nich ÂŻydĂłw.
Co prawda wszystko w chrzeÂścijaĂąstwie, co nie pochodziÂło od pogan, byÂło Âżydowskie, od Starego Testamentu poczÂąwszy, poprzez zastĂŞpy anio³ów, praojcĂłw, prorokĂłw, ModlitwĂŞ PaĂąskÂą, aÂż po ca³¹ liturgiĂŞ sÂłowa. Ale wÂłaÂśnie dlatego, Âże ÂŻydzi nie potrafili poj¹Ì rzekomo chrzeÂścijaĂąskiego charakteru swojej wiary, dlatego Âże pozostawali „uparci”, w ciÂągu dwĂłch tysiÂącleci — pÂłon¹³ ogieĂą nienawiÂści do ÂŻydĂłw.
ChrzeÂścijanie w Âśredniowieczu wierzyli, iÂż mycie siĂŞ przywoÂłuje DiabÂła (np. HiszpaĂąska krĂłlowa, Izabela, cheÂłpiÂła siĂŞ tym, iÂż tylko raz w Âżyciu wziĂŞÂła kÂąpiel !). Wynikiem tego przesÂądu i Âżyciu w brudzie byÂły czĂŞste epidemie, zbierajÂące obfite Âżniwo Âśmierci, za ktĂłre winÂą obarczano… ÂŻydĂłw, gdyÂż ci — zgodnie z nakazami Prawa — zawsze skrupulatnie dbali o higienĂŞ.
I ta nienawiœÌ wci¹¿ przybieraÂła na sile. JuÂż w II wieku, najwybitniejszy podĂłwczas apologeta KoÂścioÂła powszechnego, ÂświĂŞty Justyn uznaje ÂŻydĂłw nie tylko za winnych zÂła, jakie sami wyrzÂądzajÂą, „ale i tego, ktĂłre wyrzÂądzajÂą wszyscy inni ludzie” — czego nie zdoÂłaÂł przelicytowaĂŚ nawet Streicher. Doktor KoÂścioÂła, Efraim — „cytra Ducha ÂŚwiĂŞtego” — lÂży narĂłd Âżydowski jako ludzi o naturach niewolnikĂłw, szaleĂącĂłw, sÂług szatana, mordercĂłw; ich przywĂłdcy sÂą nazywani zbrodniarzami, a sĂŞdziowie niegodziwcami; „oni sÂą dziewiĂŞĂŚdziesiÂąt dziewiĂŞĂŚ razy gorsi niÂż nie-ÂŻydzi”. Doktor KoÂścioÂła Jan Chryzostom uwaÂża ÂŻydĂłw za „nie lepszych niÂż Âświnie i barany”, a o synagodze mĂłwi: „ChoĂŚby jÂą nazwaĂŚ domem publicznym, miejscem rozpusty, przybytkiem diabÂła, twierdzÂą szatana, zgubÂą duszy, otchÂłaniÂą peÂłnÂą wszelkiego zÂła albo jakkolwiek inaczej, to nie powie siĂŞ jednak wszystkiego, na co synagoga zasÂługuje”.
Nie ma wiĂŞc nic dziwnego w tym, Âże juÂż w IV wieku dymiÂą Âżydowskie boÂżnice, Âże rĂłwnieÂż rzymscy chrzeÂścijanie podpalajÂą juÂż wĂłwczas jednÂą synagogĂŞ, a innÂą kaÂże zburzyĂŚ biskup Dertony Innocenty, Âże nawet ÂświĂŞty doktor KoÂścioÂła biskup AmbroÂży deklaruje ÂżarliwÂą solidarnoœÌ z podpalaczami z Kallinikon i utrzymuje, iÂż spopieliÂłby takÂże synagogĂŞ mediolaĂąskÂą, gdyby nie zniszczyÂło jej uderzenie pioruna. Nic dziwnego, Âże w V wieku staje w pÂłomieniach nastĂŞpna rzymska synagoga; Âże patriarcha Aleksandrii Cyryl, rĂłwnieÂż ÂświĂŞty i doktor KoÂścioÂła, konfiskuje wszystkie synagogi Egiptu i Âże pod jego przewodem, co prawda bez Âżadnej podstawy prawnej, synagoga w jego mieÂście rezydencjonalnym staje siĂŞ obiektem szturmu ogromnego tÂłumu i ulega zniszczeniu, majÂątek ÂŻydĂłw zostaje rozgrabiony, a oni sami, obarczeni Âżonami i dzieĂŚmi, lecz wyzuci ze wszystkiego i gÂłodni, muszÂą opuÂściĂŚ miasto; byÂło ich ponoĂŚ z gĂłrÂą sto tysiĂŞcy, a moÂżliwe, Âże i dwieÂście, i tak przedstawiaÂło siĂŞ to pierwsze „ostateczne rozwiÂązanie” EndlĂśsung.
ÂŻydĂłw zmuszano do noszenia szpiczastych czapek. ChrzeÂścijanie wierzyli, iÂż ÂŻydzi majÂą rogi, ktĂłre musza ukrywaĂŚ wÂłaÂśnie pod takim nakryciem gÂłowy.
JuÂż u schyÂłku staroÂżytnoÂści uchwala siĂŞ na dziesiÂątkach synodĂłw kolejne surowe restrykcje antysemickie, aÂż wreszcie w 638 roku szĂłsty sobĂłr w Toledo nakazuje przymusowe ochrzczenie wszystkich ÂŻydĂłw; zamieszkaÂłych w Hiszpanii. Natomiast siedemnasty sobĂłr toledaĂąski roku 694 uznaje wszystkich ÂŻydĂłw za niewolnikĂłw. Ich kapitaÂły ulegajÂą konfiskacie, zostajÂą im teÂż odebrane dzieci od siĂłdmego roku Âżycia wzwyÂż.
ZdarzaÂło siĂŞ oczywiÂście i tak, Âże wÂładcy Âświeccy i duchowni ochraniali ÂŻydĂłw, ale na ogó³ tylko z motywĂłw ekonomicznych albo politycznych; kazali sobie za to sÂłono pÂłaciĂŚ, a ponadto czĂŞsto ¿¹dali zmiany wiary. Kiedy Ojcowie KoÂścioÂła wystĂŞpujÂący u schyÂłku staroÂżytnoÂści wprowadzili pojĂŞcie Âżydowskiego zniewolenia, servitus Judeorum, listy Âżelazne cesarzy i krĂłlĂłw z czasĂłw ostatnich KarolingĂłw ustanawiaÂły coraz wiĂŞkszÂą zaleÂżnoœÌ ÂŻydĂłw, najpierw w zachodniej Francji, a potem w Anglii, gdzie w XII wieku zadekretowano: „ÂŻydzi i wszystkie rzeczy, jakie posiadajÂą, nale¿¹ do krĂłla”. W Niemczech byli odpowiednio wÂłasnoÂściÂą „komory” cesarza, ktĂłry uwaÂżaÂł siebie za wÂłaÂściciela Âżydowskiego mienia, a przynajmniej miaÂł do niego staÂłe prawo hipoteczne i odstĂŞpowaÂł to prawo episkopatowi, szlachcie, miastom, przez co sytuacja ÂŻydĂłw destabilizowaÂła siĂŞ coraz bardziej, biskupi pochwalali stosowanie przemocy wobec ÂŻydĂłw i zapewniali im ochronĂŞ tylko w wypadku ochrzczenia siĂŞ, choĂŚby ci ludzie zdychali na ich oczach.
Od 1103 roku ochrona krĂłlewska zostaÂła przyznana wszystkim ÂŻydom — z niewielkim poÂżytkiem dla nich — na sto dwadzieÂścia, sto trzydzieÂści lat, a ustanowiÂł to Henryk IV, ktĂłrego panowanie zapoczÂątkowaÂł spĂłr z papiestwem o inwestyturĂŞ. Za owÂą ochronĂŞ ÂŻydzi musieli co rok pÂłaciĂŚ wysokie podatki, co wiĂŞcej, za „ÂłaskĂŞ” ocalenia od stosu przychodziÂło im wyzbywaĂŚ siĂŞ jednej trzeciej majÂątku przy okazji wyboru kaÂżdego kolejnego krĂłla Rzymu oraz koronacji kaÂżdego cesarza rzymskiego.
Byli co prawda chronieni ponadto bullami protekcyjnymi niejednego papieÂża: Aleksandra III w koĂącu XII wieku, Grzegorza IX w roku 1237, Innocentego IV w roku 1247, ale ten ostatni juÂż w 1244 roku kazaÂł spaliĂŚ Talmud. W innych jednak bullach — z roku 1279, 1577, 1584 itd. — papieÂże regularnie zmuszali ÂŻydĂłw do sÂłuchania ÂściÂśle kontrolowanych kazaĂą nawracajÂących, przy czym byli oni bici laskami, Âżeby nie zasypiali.
„ZÂłe traktowanie ÂŻydĂłw uwaÂża siĂŞ za dzieÂło miÂłe Bogu” — donosi w XII wieku Abelard. „Gdy chcÂą udaĂŚ siĂŞ do nastĂŞpnej miejscowoÂści, muszÂą wysokimi sumami zapewniaĂŚ sobie ochronĂŞ ze strony KoÂścio³ów chrzeÂścijaĂąskich, ktĂłre w istocie pragnÂą ich Âśmierci, by przywÂłaszczyĂŚ sobie spuÂściznĂŞ. Ziemi uprawnej ani winnic ÂŻydzi posiadaĂŚ nie mogÂą, bo nie ma komu gwarantowaĂŚ ich mienia. Jako ÂźrĂłdÂło zysku pozostaje im wiĂŞc tylko lichwa, a to z kolei naraÂża ich na nienawiœÌ chrzeÂścijan”.
W 1179 roku trzeci sobĂłr lateraĂąski dekretuje, Âże „chrzeÂścijanie, ktĂłrzy waÂżyli siĂŞ wspó³¿yĂŚ z ÂŻydami, podlegajÂą ekskomunice”. Innocenty III nazywa ich w roku 1205 „wyklĂŞtymi przez Boga niewolnikami” i pisze do hrabiego Tuluzy, ktĂłrego obÂłoÂżyÂł ekskomunikÂą: „Na pohaĂąbienie chrzeÂścijaĂąstwa obdarzasz ÂŻydĂłw urzĂŞdami […]. Nasz Pan zmiaÂżdÂży CiĂŞ!”, a ponadto pragnie widzieĂŚ ich w wiecznej niewoli. SobĂłr w Zamorze w roku 1313 ponownie zarzÂądza zniewolenie ich i pod groÂźbÂą ekskomuniki ¿¹da wykonania tego postanowienia przez wÂładze Âświeckie. KrĂłtko mĂłwiÂąc, antysemickie dekrety koÂścielne pojawiajÂą siĂŞ aÂż do wieku XIX. Jeszcze Leon XII, intronizowany w 1823 roku (papieÂż tak moralny, Âże zakazuje walca jako taĂąca nieprzyzwoitego), tworzy nowe getta i poddaje ich mieszkaĂącĂłw inkwizycji.
Nic dziwnego, ¿e stale podjudzany chrzeœcijaùski mot³och zacz¹³ równie¿ likwidowaÌ ¯ydów. Byli oni kamienowani, topieni, ³amani ko³em, wieszani, r¹bani na kawa³ki, paleni ¿ywcem i grzebani ¿ywcem. Na postronkach i za w³osy zaci¹gano ich do chrzcielnicy i czynny udzia³ w tym przymusowym chrzczeniu bra³ wy¿szy kler, który ci¹gle domaga³ siê coraz zacieklejszych przeœladowaù.
Pierwsze rzezie ÂŻydĂłw na wiĂŞkszÂą skalĂŞ byÂły nastĂŞpstwami krucjat. Wyprawy krzyÂżowe finansowano w znacznym stopniu, poÂżyczonymi lub zagrabionymi Âżydowskimi pieniĂŞdzmi, tak wiĂŞc zabijanie ÂŻydĂłw uwalniaÂło od zwrotu kapitaÂłu z procentami. Pierwszy taki wypadek to ograbienie przez krzyÂżowcĂłw w 1096 roku gminy Âżydowskiej w Rouen, po czym spalono domy i wymordowano ludnoœÌ ÂżydowskÂą miasta. To samo spotkaÂło ÂŻydĂłw nadreĂąskich w Kolonii, Wormacji, Trewirze, gdzie biskup Egilbert uratowaÂł tylko tych, ktĂłrzy siĂŞ ochrzcili, a pozostaÂłych zamordowano. W Moguncji arcybiskup Ruthard obiecaÂł ÂŻydom ochronĂŞ w zamian za wysokÂą sumĂŞ, a potem jednak kazaÂł ich zlikwidowaĂŚ — od siedmiuset do tysiÂąca dwustu osĂłb. Podobny los zgotowano im w Ratyzbonie, Pradze i innych miastach. Podczas szturmu na JerozolimĂŞ 15 lipca 1099 roku, kiedy to krzyÂżowcy nurzali siĂŞ we krwi po kolana i po siodÂła koni, zapĂŞdzono ludnoœÌ ÂżydowskÂą do synagog i tam spalono Âżywcem.
W czasie tak zwanej drugiej i trzeciej krucjaty rĂłwnieÂż doszÂło do przeÂśladowania ÂŻydĂłw, do czego we Francji zachĂŞcaÂł opat Cluny Piotr, wielce czcigodny i ÂświĂŞty, w Niemczech natomiast inicjatorem dziaÂłaĂą terrorystycznych byÂł brat zakonny Rudolf. W Anglii rzezie rozpoczĂŞÂły siĂŞ podczas trzeciej krucjaty lat 1189/1190; jak siĂŞ twierdzi, tamtejsze gminy Âżydowskie nigdy nie przezwyciĂŞÂżyÂły w peÂłni skutkĂłw owych rzezi.
W wieku XIII i XIV wybuchy antysemickiej nienawiÂści, ktĂłre wstrzÂąsnĂŞÂły ca³¹ EuropÂą, byÂły inicjowane przede wszystkim przez sobory lateraĂąskie. Czwarty z nich, ktĂłry obradowaÂł za czasĂłw Innocentego III, najpotĂŞÂżniejszego papieÂża w caÂłych dziejach — „ÂŻyd — napisaÂł on w 1205 roku do biskupa ParyÂża — jest jak ogieĂą w Âłonie, jak mysz w worku, jak Âżmija u szyi” — otó¿ ten sobĂłr potwierdziÂł, powoÂłujÂąc siĂŞ na Augustyna, tezĂŞ o wiecznym podporzÂądkowaniu, zniewoleniu ÂŻydĂłw i wydaÂł szereg antysemickich dekretĂłw. I tak zakazano ÂŻydom sprawowania funkcji publicznych, co rok w okresie Wielkiejnocy musieli pÂłaciĂŚ specjalny podatek i pozostawaĂŚ w domach, majÂąc zamkniĂŞte sklepy. Nie wolno im byÂło wspó³¿yĂŚ z chrzeÂścijanami, a ponadto musieli nosiĂŚ zarĂłwno okreÂślonÂą odzieÂż lub znaki rozpoznawcze, jak teÂż wysokie stoÂżkowate kapelusze, tak zwane kapelusze Âżydowskie (wierzono, Âże owe kapelusze sÂą dlatego wysokie, bo zakrywajÂą rogi), póŸniej zaÂś ¿ó³ty pierÂścieĂą; stÂąd wziĂŞÂła siĂŞ hitlerowska gwiazda dla ÂŻydĂłw. Surowo zakazane byÂły stosunki pÂłciowe miĂŞdzy ÂŻydami a chrzeÂścijanami. Taka kopulacja, potem tĂŞpiona przez nazistĂłw, uchodziÂła za zbrodniĂŞ przeciw chrzeÂścijaĂąstwu, zaparcie siĂŞ wiary, czasem teÂż objaw zezwierzĂŞcenia. Prawo miejskie Moguncji karaÂło to uciĂŞciem czÂłonka i pozbawieniem jednego oka, prawo jihlavskie — pogrzebaniem za Âżycia, praskie — wbiciem na pal i konfiskatÂą mienia, augsburskie prawo miejskie oraz ZwierciadÂło szwabskie — spaleniem uÂłoÂżonych warstwowo „winnych”.
W 1235 roku zabito w Fuldzie trzydzieœci cztery osoby, mê¿czyzn i kobiety, poniewa¿ dwoje spoœród tych ¯ydów zamordowa³o jakoby pi¹tkê chrzeœcijaùskich dzieci, co póŸniej zwo³ana cesarska komisja uzna³a za oskar¿enie ca³kowicie bezpodstawne. W latach 1257 i 1267 wymordowano cz³onków gmin ¿ydowskich w Londynie, Canterbury, Northampton, Lincoln, Cambridge i innych miastach. W roku 1281 wtr¹cono do wiêzieù wszystkich ¯ydów Kastylii i wymuszono na nich horrendalne kontrybucje: metoda stosowana równie chêtnie jak banicja, jeœli biskup albo w³adca œwiecki zapragn¹³ wiêkszych pieniêdzy. Z Francji wypêdzano ¯ydów piêciokrotnie miêdzy rokiem 1182 a 1322, za ka¿dym razem ograbiaj¹c ich i ponawiaj¹c wypêdzenie. W 1290 roku pogrom dokonany w Czechach pozbawi³ ¿ycia oko³o dziesiêciu tysiêcy ¯ydów.
Czasami z ÂŻydami dyskutowano. Jednak czĂŞÂściej bywaÂło tak, jak zanotowaÂł polski kronikarz, Jan DÂługosz, pod rokiem 1407 swej Kroniki: „Gdy kanonik wiÂślicki, mistrz Budek, po wygÂłoszeniu kazania do ludu w koÂściele Âśw.Barbary, miaÂł schodziĂŚ z ambony, powiedziaÂł, Âże kartka, ktĂłra poÂłoÂżono na ambonie, zawiera proÂśbĂŞ i napomnienie, Âżeby ogÂłosiÂł ludowi pewne nowe wydarzenie, straszny wystĂŞpek […] Ta proÂśba zaÂś zawieraÂła wiadomoœÌ, iÂż ÂŻydzi mieszkajÂący w Krakowie, zabiwszy poprzedniej nocy chrzeÂścijaĂąskie dziecko, w jego krwi czynili bezboÂżne niegodziwoÂści…”
We Frankonii, Bawarii oraz Austrii doszÂło, jak siĂŞ utrzymuje, w 1298 roku, po oskarÂżeniu o mord rytualny, do eksterminacji stu czterdziestu szeÂściu gmin Âżydowskich, przy czym pierwszÂą wiĂŞkszÂą gminÂą, ktĂłrÂą spotkaÂły przeÂśladowania, byÂła wspĂłlnota wĂźrzburska: dziewiĂŞĂŚset ofiar. W katolickim Bambergu zginĂŞÂło wĂłwczas okoÂło stu trzydziestu piĂŞciu ÂŻydĂłw, w katolickiej Norymberdze — szeœÌset dwadzieÂścia osiem osĂłb: mĂŞÂżczyzn, kobiet i dzieci. W roku 1328 nastĂŞpuje niemal caÂłkowita likwidacja gmin Âżydowskich w KrĂłlestwie Nawarry. W 1337 roku z Deggendorfu rozprzestrzenia siĂŞ na BawariĂŞ, Czechy, Morawy i AustriĂŞ fala mordĂłw, ktĂłra obejmuje piĂŞĂŚdziesiÂąt jeden miejscowoÂści. W roku 1348 zostajÂą na jednej z wysp reĂąskich spaleni ÂŻydzi bazylejscy, strasburscy zaÂś — na cmentarzu.
W 1349 roku w ponad trzystu piêÌdziesiêciu niemieckich miastach i wsiach gin¹ niemal¿e wszyscy ¯ydzi, na ogó³ paleni ¿ywcem. W tym jednym roku chrzeœcijanie wymordowali o wiele wiêcej ¯ydów ni¿ niegdyœ, w ci¹gu dwustu lat przeœladowaù, poganie zd¹¿yli wymordowaÌ chrzeœcijan! Wielu ¯ydów mog³oby ocaleÌ dziêki ochrzczeniu siê, ale prawie zawsze przedk³adali mêczeùsk¹ œmierÌ nad ¿ycie w katolicyzmie. W Moguncji katolicy zlikwidowali podówczas najwiêksz¹ gminê ¿ydowsk¹ Niemiec: szeœÌ tysiêcy osób. Po wymordowaniu ¯ydów norymberskich nastêpuje konfiskata ich domów i mienia, z czego biskup Bambergu inkasuje osiemset guldenów. W samym Bambergu czêœÌ ¯ydów wybito, a inni z rozpaczy dokonywali samospalenia z ca³ym maj¹tkiem. Wszystkie niemal¿e domy ofiar przypadaj¹ bamberskiemu biskupowi Fryderykowi, a synagoga zostaje zamieniona w kaplicê ku czci Maryi. W Wßrzburgu nastêpuje zbiorowe samospalenie w domach ca³ej ludnoœci ¿ydowskiej.
W Hiszpanii wielkie rzezie rozpoczynajÂą siĂŞ w XIV wieku straszliwymi krwawymi orgiami w Geronie i Barcelonie. W Sewilli likwiduje siĂŞ w 1391 roku, pod przewodem arcybiskupa koadiutora Martineza, cztery tysiÂące ÂŻydĂłw, a bez maÂła dwadzieÂścia piĂŞĂŚ tysiĂŞcy zostaje sprzedanych w niewolĂŞ. Potem pogromy objĂŞÂły liczne inne miasta, wszystkie dzielnice Âżydowskie zamieniÂły siĂŞ w zgliszcza, a ich mieszkaĂący zostali poĂŚwiartowani bÂądÂź wypĂŞdzeni.
Wydana 1 listopada 1478 roku bulla papieÂża Sykstusa IV upowaÂżnia monarchĂłw hiszpaĂąskich do ustanowienia trybunaÂłu inkwizycyjnego, ktĂłry 17 wrzeÂśnia 1480 roku otrzymuje polecenie rozpoczĂŞcia „pracy” w Sewilli. Potem caÂłkiem otwarcie odbywajÂą siĂŞ istne festyny ludowe z okazji palenia na stosach. Jeszcze Za pontyfikatu Sykstusa inkwizycja pali w Toledo, w ciÂągu trzech dni, dwa tysiÂące czterystu marranĂłw — tak nazywano przechrzczonych ÂŻydĂłw, a sÂłowo to oznacza ÂświniĂŞ. W krĂłtkim czasie egzekucje objĂŞÂły, jak siĂŞ oblicza, blisko trzydzieÂści tysiĂŞcy osĂłb.
W roku 1389 ginie w Pradze jednego tylko dnia trzy tysiÂące ÂŻydĂłw, w roku 1420 w Austrii — tysiÂąc trzystu ÂŻydĂłw, w 1453 roku na ÂŚlÂąsku, w nastĂŞpstwie agitacji generaÂła kapucynĂłw Jana Kapistrana — zaciekÂłego antysemity, orĂŞdownika krucjat, inkwizytora i ÂświĂŞtego KoÂścioÂła katolickiego, ktĂłry czci go po dziÂś dzieĂą 28 marca — wybito wszystkich ÂŻydĂłw, a w 1648 roku w Polsce — okoÂło dwustu tysiĂŞcy ÂŻydĂłw (z czego 100 tys. wymordowaÂł Chmielnicki). Takich danych liczbowych moÂżna by podaĂŚ wiĂŞcej.
Reformacja nie zmieniaÂła ani na jotĂŞ chrzeÂścijaĂąskiego antysemityzmu. WrĂŞcz przeciwnie. Po wczesnym okresie filosemityzmu, kiedy to urzeczeni Lutrem ÂŻydzi rozgÂłaszali, iÂż nastaÂł czas pojawienia siĂŞ Mesjasza, Ăłw reformator zalecaÂł w zjadliwych pamfletach „surowe miÂłosierdzie” i ze swadÂą powtarzaÂł gwoli przekonania wyznawcĂłw prawie wszystkie kÂłamstwa i straszliwe opowieÂści soborowych. Biskupi i ÂświĂŞci chrzeÂścijaĂąscy juÂż w czasach antycznych masowo konfiskowali lub palili synagogi, juÂż wĂłwczas pisali, Âże ojcem ÂŻyda jest diabeÂł, co powraca u Streichera, juÂż w IX wieku antycypowali dosÂłownie nazistowski slogan: „Nie kupujcie u ÂŻydĂłw!”, w wiekach Âśrednich stworzyli precedens hitlerowskiej gwiazdy dla ÂŻydĂłw i uznali odpowiednie zarzÂądzenie soborowe za czêœÌ prawa kanonicznego. JuÂż oni wyjmowali ÂŻydĂłw spod prawa, ograbiali ich, umieszczali w gettach, przepĂŞdzali z niezliczonych spoÂłecznoÂści i krajĂłw i setki tysiĂŞcy tych ludzi zmasakrowali.