Cmentarze ÂŻydowskie.

SYMBOLIKA POCHĂWKOWA NA CMENTARZACH ÂŻYDOWSKICH.

II. 44. OrzeÂł jednogÂłowy na nagrobku kobiety. TarnĂłw Monika Krajewska SYMBOLIKA PÂŁASKORZEÂŹB NA CMENTARZACH ÂŻYDOWSKICH W POLSCE1 „Na ziemiach naszych widzi siĂŞ nieraz po cmentarzach Âżydowskich przedziwne kaÂmienie grobowe, pomniki swoiÂście rzeÂźbioÂne i karbowane dÂługimi napisami, jakby jakiÂś stronice ksiĂŞgi skalnej — a takÂże ozdobione rzeÂźbami symboli i obrazĂłw.

OprĂłcz powikÂłanych linii i ornamentĂłw, co zda siĂŞ rysujÂą odbicie zawiÂłych drĂłg myÂśli i tĂŞsknot, spotyka siĂŞ takÂże rzeÂźby symboli tradycyjnych. Czasem jakieÂś potĂŞÂżne kiÂście winogron, czasem wieloramienne ÂświeczniÂki, to znĂłw postacie jeleni i lwĂłw. Ale takÂże gryfy i jednorogi — a niekiedy zrywajÂący siĂŞ do lotu orzeÂł — zdobiÂą te zapisane stronice pomnikĂłw.

Jednak gÂłĂłwnie same napisy, poza treÂściÂą, juÂż swÂą zewnĂŞtrznÂą formÂą dajÂą wyraz tym kamieniom. StÂąd taki kamieĂą cmentarny wita czaÂsem przechodnia bardziej wymownym obÂliczem niÂż niejedna twarz ÂżyjÂącego czÂłowieÂka." StanisÂław Vincenz, OpowieÂśĂŚ o ÂżydowsÂkim kamieniu Sztuka nagrobkĂłw Âżydowskich, ktĂłra rozwijaÂła siĂŞ przez wiele wiekĂłw wszĂŞdzie tam, gdzie rozproszony byÂł narĂłd Âżydowski, dostarcza nam niemaÂło przykÂładĂłw zapoÂżyczeĂą ze sztuki lokalnej otaczajÂących narodĂłw oraz wpÂływu stylĂłw obowiÂązujÂących w sztuÂce danej epoki.

ByÂło jednak coÂś, co zawaÂżyÂło na niej trwale i zdecydowaÂło o jej odrĂŞbnoÂści: to zasady religii mojÂżeszowej i wywodzÂąca siĂŞ z nich tradycja, strzeÂżona przez kolejne pokolenia. Jednym z najwaÂżniejszych czynnikĂłw byÂł biblijny zakaz przedstaÂwiania postaci, ujĂŞty w sÂłowa: „Nie czyĂą sobie podobizny rzeÂźbionej czegokolwiek, co jest na niebie w gĂłrze i co jest na ziemi w dole, i tego, co jest w wodzie pod ziemiÂą" (Pwt 5:8; por. teÂż Wj 20:4 i Pwt 4: 16—18)2.

Uproszczeniem czy zgoÂła faÂłszem byÂłoby twierdzenie, Âże zakaz ten byÂł traktowany dosÂłownie. PrzeczÂą temu niezliczone przejawy sztuki Âżydowskiej, od mozaik i malowideÂł w staroÂżytnych synagogach Azji Mniejszej, przez zdobione groteskami ÂśredniowieÂczne rĂŞkopisy, tarcze na TorĂŞ z postaciami MojÂżesza i Aarona, srebra szabasowe i paschalne z przedstawieniami scen biblijnych i obyczajowych, po zachowanÂą jeszcze tu i Ăłwdzie polichromiĂŞ polskich bĂłÂżnic, peÂłnÂą realistycznych i fantastycznych zwierzÂąt.

Zawsze jednak towarzyszyÂła temu ÂświadomoÂśĂŚ zakazu; czĂŞsto teÂż dÂąÂżnoÂśĂŚ do jego — choĂŚby czĂŞÂściowego — poszanowania. Tak powstaÂły rĂłÂżne iluminowane rĂŞkopisy, miĂŞdzy innymi tzw. „ptasia Hagada" z XIII/XIV w., w ktĂłrej gÂłowy ludzkie zastÂąpiono ptasimi. W polichromii bĂłÂżnicy w ÂŁaĂącucie gaÂłĂŞzie drzew zasÂłaniajÂą twarze w scenie ofiarowania Izaaka.

Takich przykÂładĂłw jest wiele. ByÂło i tak, Âże twarze postaci biblijnych i alegorycznych na sprzĂŞcie bĂłÂżniczym wgniatano, co BaÂłaban nazywaÂł „obskurantyzmem religijnym".3 Spory o to, co jest dozwolone, trwajÂą od staroÂżytnoÂści po dziÂś dzieĂą. CzerpiÂą one argumenty z rĂłÂżnych interpretacji: dla jednych zakaz skierowany byÂł tylko przeciwko przedstawieniom plastycznym, mogÂącym sÂłuÂżyĂŚ baÂłwochwalstwu, inni zaÂś rozszerzali go na kaÂżdÂą rzeÂźbĂŞ, a nawet wszelkÂą sztukĂŞ figuratywnÂą, ze szczegĂłlnÂą podejrzliwoÂściÂą traktujÂąc podobiznĂŞ twarzy ludzkiej. Sztuka cmentarnych kamieni odzwierciedla te kontrowersje.

Diamant wspomina przypadek obrazoburstwa, ktĂłry spowodowaÂł „niewinny" nagrobek na cmentarzu w BiaÂłymstoku.4
Problem dobrze obrazuje walka o rzeÂźby nagrobne na cmentarzu przy ulicy GĂŞsiej w Warszawie opisana przez I. Schipera5: „ZwyciĂŞstwo odniesione przez asymilatorĂłw w sprawie napisĂłw nagrobkowych, zachĂŞciÂło niektĂłrych z nich do uczynienia wyÂłomu rĂłwnieÂż w spraÂwie rzeÂźbionych dekoracji na pomnikach.

Wedle przepisĂłw religijÂnych i ÂściÂśle obserwowanych przez ortodoksjĂŞ zwyczajĂłw mogÂły byĂŚ na nagrobkach umieszczane uÂświĂŞcone tradycjÂą dekoracje o motyÂwach zaczerpniĂŞtych ze Âświata zwierzĂŞcego (lwy, jelenie, niedÂźwieÂdzie, owce, ptactwo itp.) i roÂślinnego (kosze z owocami, winne grona, listowie etc.) oraz powtarzajÂące siĂŞ od wiekĂłw w Âżydowskiej sztuce cmentarnej symbole, jak rĂŞce bÂłogosÂławiÂące, dzbanek lewitĂłw , tarcza Dawida, Âświecznik siedmioramienny, gasnÂące Âświeca itp.

II. 45. OrzeÂł dwugÂłowy, w „sercu", poÂśrodku, litery rozpoczynajÂące epitafium, nad nim korona; w roÂślinny ornament okalajÂący inskrypÂcjĂŞ wplecione sylwetki jeleni. PiotrkĂłw, pocz. XIX w.

Nie byÂły natomiast dopuszczalne dekoracje figuralne, przedstawiaÂjÂące postaĂŚ ludzkÂą lub anioÂłĂłw na podobieĂąstwo czÂłowiecze". Walka ta, przynajmniej formalnie, skoĂączyÂła siĂŞ tym, Âże „na nagrobkach — chociaÂżby staÂły na ,grobach postĂŞpowych' — nie wolno byÂło w myÂśl regulaminu cmentarnego z 1913 r. ustawiaĂŚ figur. Zabronionym teÂż byÂło przyozdabianie nagrobkĂłw fotografiami zmarÂłych lub symbolami sprzecznymi z Âżydowskimi pojĂŞciami religijnymi."

BodÂźcem do wydania tego zakazu byÂły — jak przypuÂszcza Schiper — „przemycone odchylenia od tradycji". Jednym z tych wyjÂątkĂłw, do dziÂś zachowanym na cmentarzu, jest zdobny w rzeÂźby amorkĂłw nagrobek BergsonĂłw. Nie dopiÂąÂł jednak celu M. Fajans, ktĂłry juÂż w 1987 r. prĂłbowaÂł postawiĂŚ na grobie swojej Âżony Pauliny okazaÂły nagrobek z dekoracjÂą figuralnÂą.
Projekt pomnika przedstawiajÂący m.in. anioÂła zostaÂł poczÂątkowo przyjĂŞty przez DozĂłr cmentarza, jednak gdy sprawa oparÂła siĂŞ o rabinat6 zezwoleÂnie cofniĂŞto i na gotowym juÂż pomniku anioÂłka przekuto na klepsydrĂŞ, zostawiajÂąc zresztÂą skrzydÂła.

NajwiĂŞkszy sprzeciw, posuniĂŞty nawet do niszczenia i usuwania, wywoÂłaÂły w latach dwudziestych peÂłnoplastyczne rzeÂźby Abrahama OstrzegÂł, ktĂłry „oÂśmieliÂł siĂŞ zaludniĂŚ cmentarz Âżydowski anioÂłami" —jakkolwiek twarze ich byÂły ukryte w dÂłoniach, w zgiĂŞciu rĂŞki lub osÂłoniĂŞte skrzydÂłami7 (ii 4).

W koĂącu jednak przyzwyczajono siĂŞ do rzeÂźb OstrzegÂł. Te przejawy dÂąÂżenia do nieskrĂŞpowanej wypowiedzi artystycznej nie naleÂżÂą jednak do tradycji Âżydowskiej sztuki nagrobÂnej. Na tradycyjnych nagrobkach ÂŻydĂłw aszkenazyjskich, a wiĂŞc takÂże i polskich, nie spotykamy prawie nigdy postaci ludzkiej.

WÂśrĂłd tysiĂŞcy tradycyjnych macew o przebogatych motywach na cmentarzu warszawskim autorka znalazÂła dotÂąd zaledwie cztery pÂłaskorzeÂźby przedstawiajÂące postaĂŚ ludzkÂą, i to za kaÂżdym razem odwrĂłconÂą tyÂłem. W dwu przypadkach postaĂŚ jak gdyby unosi siĂŞ ku niebu i jest uzupeÂłnieniem popularnej sceny z trzodÂą owiec u studni (il. 25). Kiedy indziej jest to rybak nad rzekÂą wyposaÂżony w sieĂŚ i koszyk8, raz zaÂś postaĂŚ na mostku — moÂże teÂż rybak a moÂże pasterz. SÂą to nagrobki z I poÂłowy XIX w.

http://cyfrowaetnografia.pl/Content/3326/Strony%20od%20PSL_XLIII_nr1-2-8_Krajewska.pdf

Aktualności:

KOD PESZEROWY I WIEDZA WSPÓŁCZESNA

Cmentarze ÂŻydowskie.